Tadqiqot metodologiyasi

Fan ijtimoiy – madaniy xodisa. Fanlarning tasnifi.
Fan tarixini o’rganish XX asrda boshlangan bo’lsada, unga azaldan falsafaning yoki umumiy madaniyat nazariyasining bir bo’limi sifatida qaralgan. Uni alohida ilmiy tadqiqot ob`ekti sifatida o’rganish 1892 yilda Franciyada fan tarixi kafedrasi ochilishi bilan boshlangan, deb hisoblanadi.Fan tarixini o’rganish jarayonidagi birinchi tarixiy-ilmiy tadqiqotlarni quyidagicha xarakterlash mumkin:
- dastlab, u yoki bu fandagi yutuqlarni xronologik sistemalashtirish vazifasi hal qilingan;
– ilmiy g’oya va muammolarni, progressiv taraqqiyot mexanizmlarini izohlashga harakat qilingan;
– olimlarning ilmiy faoliyati hamda ijodining ahamiyati aniqlangan.
Fan tarixini xarakterlovchi muhim muammolardan biri qanday qilib tashqi (iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, siyosiy, dunyoqarashli, psixologik va boshqalar) olam, undagi voqea va hodisalarning ilmiy ijod natijalarida, ilmiy izlanish metodlarida, yaratilgan nazariyalarda aks etilishini tushunish hamda tushuntirishdan iboratdir.
Fan tarixining empirik bazasini o’tmishdagi ilmiy matnlar, kitoblar, jurnal maqolalari, olimlarning o’zaro yozgan xatlari, nashr qilinmagan qo’lyozmalar va h.k. tashkil qiladi. Lekin, bu bilan fan tarixchisi o’z tadqiqoti uchun etarli materialga ega bo’la oladimi? Yo’q, chunki olim biror narsani kashf qilganda, uni yolg’on xulosalarga olib kelgan turli xato yo’llarni unutishga harakat qiladi va bunda tarixni ob`ektiv o’rganishga harakat qiladi.
Agar tarixiy ilmiy tadqiqot ob`ekti o’tmish bo’lsa unda bunday tadqiqot doimo ob`ektivlikka da`vo qilishga intiladi. Barcha tarixchilar kabi fan tarixchilariga ham tadqiqotlarda asos bo’ladigan, bir-biridan farq qiladigan ikki yo’nalish ma`lum: prezentizm (o’tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirilishi) va antikvarizm (o’tmishning to’liq manzarasini hozirgi zamonga bog’lamasdan tiklash). Hozirgi kunda fanda umuman foydalanilmagan o’zga tarix, madaniyat, tafakkur uslubi, o’zga bilimni o’rganar ekan, fan tarixchisi o’z davrining in`ikosinigina tiklashga harakat qilmayotganmikan? Bu ma`noda prezentizm ham, antikvarizm ham fan tarixchilari e`tirof qilgan bartaraf qilib bo’lmaydigan qiyinchiliklarga duch keladi.
Fan taraqqiyoti haqidagi tarixiy tadqiqotlarda o’ziga xos iz qoldirgan yana ikki oqim XX asrning 30 yillarida paydo bo’ldi. 1931 yildagi jahon faylasuflarining Londonda o’tkazilgan kongressida B.M.Gassen Nьyuton mexanikasining ijtimoiy-iqtisodiy ildizlari haqida ma`ruza qiladi. Bu ma`ruza kongress ishtirokchilarida katta taassurot qoldiradi va u fan tarixi bilan shug’ullanuvchi ingliz faylasuflarini ikki guruhga bo’ladi. G’arb fani tarixida paydo bo’lgan bu yo’nalishlar eksternalizm va internalizmdir.Ingliz fizik va fanshunos olimi J.Bernal (1901-1971) «Fanning ijtimoiy funkciyalari», «Fan va jamiyat», «Jamiyat tarixida fan» kabi maqolalarini nashr qiladi va eksternalizmga asos soladi. Bu yo’nalish namoyondalari E.Cilьzelь, R.Merton, A.Krombi, S.Lippi va h.k. fan taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar orasida o’zaro bog’liqlik borligini asoslashga harakat qilganlar. Fan tarixi haqidagi eksternalizm koncepciyasi ba`zi fanshunos olimlar orasida norozilikni uyg’otadi va unga qarama-qarshi internalizm, ya`ni immanent konsepsiya shakllanadi. İnternalizm vakillari A.Koyre, Dj.Prayz, R.Xoll, Dj.Rendell, Dj.Agassi va boshqalar fikriga ko’ra, fan ijtimoiy voqelikdagi tashqi ta`sir vositasida emas, balki o’zining ichki evolyuciyasi, tafakkur uslubining ijodiy salohiyati natijasida rivojlanadi.
Ma`lumki, XV asr o’rtalarigacha saqlanib qolgan dastlabki sxolastik universitetlar ruhi o’rta asrchilik sarqitlariga asoslangan bo’lib, o’z navbatida tashqi olamdagi o’zgarishlarni tushunishga qattiq qarshilik ko’rsatgan.