Tadbirkorlik

151

---

9. 2. XUSUSIY TADBIRKORLIK VA UNING KO‘RINISHLARI
Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllaridan biri xususiy tadbir­
korlik bo‘lib, u tadbirkorlikda, biznesda alohida o‘rin egallaydi vajam i- 
yatda muhim rol o ‘ynaydi. Chunki xususiy tadbirkorlik bir qator afzal- 
liklarga ega. M a’lumki, xususiy tadbirkorlik xususiy mulkka asoslana- 
di. Bunday mulk egasi uni asrab-avaylab saqlash, yaxshi foyda keltira- 
digan ishlarga joylashtirish, oqilona va samarali foydalanishga harakat 
qiladi. Chunki bu sa’y-harakatlar natijasi mulkdorga tegishli bo‘ladi. 
Bundan tashqari, xususiy tadbirkorlar to‘la mustaqil ho‘lib, erkin ha­
rakat qilish imkoniyatiga ega bo‘lganligi tufayli tezkorlik bilan qaror- 
lar qabul qilib, muammolarni tezroq yechish va yaxshiroq natijalarga 
erishishni ta’minlashlari mumkin. Xususiy tadbirkorlaming bunday 
sa’y-harakatlari respublikada qo‘llab-quvvatlanadi va xususiy tadbir­
korlikni yanada rivojlanishi uchun yangi-yangi imkoniyatlar yaratilmo- 
qda. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tadbirkorlik va 
kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash jam g‘armasini tuzish to‘g ‘risida”gi, 
“0 ‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini 
tubdan oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g ‘risida”gi farmonlari, 
“0 ‘zbekiston Respublikasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ri­
vojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat dasturi”, “Tadbirkorlik faoliya­
ti erkinligining kafolatlari to ‘g ‘risida”, “Xususiy korxona to‘g ‘risida”, 
“Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunlar, “0 ‘zbekiston Respublikasida 
xususiy tadbirkorlik to ‘g‘rsida Nizom” va boshqa hujjatlar shu maqsad­
ga yo‘naltirilgan.
Xususiy tadbirkorikning muhim belgilari quyidagilardan iborat:
- xususiy mulkka asoslanadi:
- yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi;
- yollanma mehnat to‘liq yoki qisman jalb etiladi;
, - korxona (firma) shaklida ro ‘yxatdan o ‘tkaziladi.
Xususiy tadbirkorlik xususiy korxona, fermer xo‘j aligi, yuridik shaxs 
bo‘lgan dehqon xo‘jaligi ko‘rinishlarida (shakllarida) tashkil etiladi va 
amalga oshiriladi. 0 ‘zbekistonda 2003-yil 11-dekabrda “Xususiy kor­
xona to ‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Mazkur qonunining maqsadi 
xususiy korxonalami tuzish, ularning faoliyati, qayta tashkil etilishi va 
tugatilishi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
152

---

Xususiy korxona - bu mulkdor - yagona jismoniy shaxs tomoni­
dan tuziladigan va boshqariladigan tijorat tashkiloti, korxonasidir. U 
tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Xususiy korxona o‘z egaligida alohida mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z 
nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘lishi hamda 
ularni amalga oshirishi, majburiyatlar olishi va ularni bajarishi, sud- 
da da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. Xususiy korxona o‘z maj­
buriyatlari bo‘yicha o ‘ziga qarashli butun mol-mulki, u yetishmagan 
taqdirda korxonani tuzgan mulkdorning mol-mulki bilan javob beradi. 
Xususiy korxona to‘liq firma nomiga ega bo'lishi lozim va uning fir­
ma nomi “xususiy korxona” so‘zini o ‘z ichiga ollishi kerak. Bundan 
tashqari, u qisqartirilgan firma nomiga ham ega bo‘lishi mumkin. U 
firma nomi va manzili aks ettirilgan muhri va tam g‘asiga, mustaqil ba- 
lansiga ega bo‘ladi, belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi yuritadi va 
hisobotlar topshiradi, bankda hisobvaraqlar ochadi.
Xususiy korxona mulkdor tomonidan nomuayyan muddatga tuzi- 
ladi, mulkdor unga teshgishli mol-mulk beradi va uning ustavini tas- 
diqlaydi. Xususiy korxonaning ta’sis hujjati ustav bo‘lib, unda qu- 
yidagilar ko'rsatiladi:
- korxonaning firma nomi;
- uning pochta manzili;
- maqsadi va vazifalari;
- asosiy faoliyat turlari;
- uni tuzgan mulkdorning familiyasi, ismi, otasining ismi va ya- 
shash joyi;
-ustav jam g‘armasining miqdori va boshqalar.
Xususiy korxonaning ustav jam g‘armasi bo‘linmasdir va uning 
miqdorini hamda unga kiritiladigan mol-mulkni mulkdor mustaqil bel­
gilaydi. Agar mulkdor o‘z oila a’zolarining umumiy mulki hisoblangan 
mol-mulkni korxonaga beradigan bo‘lsa, shu mol-mulk tegishli bo‘lgan 
barcha oila a’zolarining notarial tasdiqlangan roziligi bo‘lishi kerak.
Xususiy korxona mulkdorining asosiy huquqlari quyidagilar:
- korxona rahbari sifatida uni yakka boshqarish;
- korxona nomidan ishonchnomasiz ish ko‘rish;
- korxona pul mablag‘lari va boshqa mol-mulkini tasarruf etish;
- shartnomalar tuzish;
- ishonchnomalar berish;
153

---

- korxonani tuzish, qayta tashkil etish va tugatish to‘g‘risida qaror 
qabul qilish;
- korxona ustavini tasdiqlash, unga o‘zgartirish va qo‘shimchalar 
kiritish;
- barcha xodimlar uchun majburiy bo‘lgan buyruqlar chiqarish va 
ko‘rsatmalar berish;
- ishchi - xodimlar yollash;
- o ‘z xodimlariga ish haqini qonunlarga muvofiq mustaqil belgilash 
va boshqalar.
Xususiy korxona mulkdorining asosiy majburiyatlari:
- ustav j amg‘ armasini shakllantirish;
- korxonani belgilangan tartibda ro ‘yxatdan o ‘tkazish;
- korxonani yakka tartibda boshqarish;
- shartnomalar bo'yicha o ‘z majburiyatlarini bajarish;
- korxonada mehnat sharoitlarini yaratish va yaxshilab borish;
- ishlab chiqarish va mehnat xavfsizligini, xodimlaming ijtimoiy 
muhofazasini ta’minlash;
- ekologiya, sanitariya, gigiyena va boshqa maxsus talablarga rioya 
qilish;
- xodimlar bilan o ‘z vaqtida hisob-kitob qilish;
- buxgalteriya hisobi yuritish va hisobotlar topshirish;
- manzili yoki boshqarekvizitlari o‘zgargandaro‘yxatdan o ‘tkazgan 
organga o ‘z vaqtida xabar qilish va boshqalar.
Xususiy korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab 
yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi. U belgilangan tartibda vakolat- 
xonalar ochishi va filiallar tuzishi, boshqa yuridik shaxslarning muas- 
sisi bo‘lishi yoki ularning ustav jam g‘armasiga o‘zgacha tarzda ishtirok 
etishi mumkin. Qonunda xususiy korxona faoliyati erkinligining kafo­
latlari ham belgilab qo‘yilgan.
Xususiy tadbirkorlikka, shuningdek, fermer xo‘jaligi va yuridik 
shaxs bo‘lgan dehqon xo‘jaligi ham kiradi. Fermer xo‘jaligi - yuridik 
shaxs maqomiga ega bo‘lgan fermer xo‘jaligi a ’zolarining birgalikda­
gi mehnati asosida uzoq muddatga ijaraga berilgan yer uchastkasida 
qishloq xo ‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga asoslangan mustaqil 
xo‘jalik yurituvchi subyektdir. Yuridik shaxs boMgan dehqon xo‘jaligi -
yuridik shaxs sifatida ro ‘yxatdan o‘tgan va yuridik shaxs belgilariga 
ega bo‘lgan xo‘jalik boshlig‘iga meros qilib qoldirilgan umrbod ega-
154

---

lik qilishga berilgan tomorqa hamda uzoq muddatga ijaraga olingan 
yer uchastkalarida oila a’zolari va yollangan xodimlar mehnati bilan 
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchi va sotuvchi tovar 
xo‘jaligidir.
0 ‘zbekistonda qishloq xo ‘jalik shirkatlarini qayta tashkil etib, 
fermer xo‘jaliklariga aylantirish munosabati bilan fermerchilik hara- 
kati kengayib bormoqda. Respublikada 2004- yil boshida 104 mingta, 
2005-yil boshida 125 mingta fermer xo‘jaligi mavjud boMsa, 2007- yil 
boshiga kelib ularning soni 190 mingtaga yetgan. Shu davrga Buxoro 
viloyatida fermer xo' jaliklari soni 8600 tadan 17 mingtaga yetgan.