Тадбиркорлик соҳасида маъмурий тартиб-қоидалар бўйича

§. Тадбиркорлик фаолияти субъектларига нисбатан ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш тушунчаси

Бозор муносабатларининг ривожланиши билан ижобий ўзга- ришлар кўзга ташланаётган бир пайтда қонун ҳужжатларининг бузилиши, ижтимоий муносабатлар иштирокчиларининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилиши билан боғлиқ кўплаб салбий ҳолатларнинг мавжудлиги сабабли юридик жавобгарлик инсти- тутининг роли сезиларли даражада ортади. Айниқса, бу кўпроқ иқтисодий соҳага хос бўлиб, тадбиркорлик субъектларининг фао- лият кўрсатиши кўплаб мураккаб омилларга боғлиқ: даромадли- лик, юқори иқтисодий таваккалчилик, рақобат, бозор коньюкту- раси, иқтисодиётда давлат сиёсати ва ҳ.к.
Давлат томонидан тартибга солиш ҳар доим давлат мажбур- лов кучига асосланади. Ушбу тушунча кўплаб изланишларнинг объекти бўлиб, уларнинг аксарияти таъкидлашича, давлат маж- бурлови давлатнинг иродасини ифода этиб, юридик жавобгарлик- ка билвосита боғлиқ. Исбот талаб қилмайдиган ушбу фикрни ино- батга олиб, юридик жавобгарлик тушунчасининг ўзига эътибор қаратиш лозим, чунки тадбиркорлик фаолиятини давлат томони- дан тартибга солишда унинг функцияларини аниқлаб олиш учун зарур. Бозорнинг ҳолати ва ривожланишини давлат томонидан
назорат қилиш алоҳида тадбиркорларнинг хўжалик фаолиятига таъсир этиш ва унга оммавий аралашишнинг асослари ва чегара- ларини белгилаб олишни назарда тутади.
Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик жавобгарликнинг асоси бўлиб ҳуқуқбузарлик, яъни контрагент олдидаги мажбури- ятларни бажармаганлик (лозим даражада бажармаганлик) учун жавобгарлик –шартнома бўйича жавобгарлик (товар, ишлар, хиз- матлар, юк ташиш, мажбуриятларни бажариш муддатларининг бузилиши ва ҳ.к.лар бўйича хўжалик мажбуриятларининг бажа- рилмаганлиги) ёки тадбиркорлик фаолиятини юритиш тартибини бузиш – шартномадан ташқари жавобгарлик хизмат қилади (мо- лиявий жарималарни қўллаш, тадбиркорлик фаолияти субъекти фаолиятини тўхтатиб қўйиш ёки тугатиш).
В.К.Мамутовнинг таъкидлашича, тадбиркорлик фаолияти субъектининг жавобгарлиги моддий (мулкий) жавобгарлик ту- шунчаси билан чегараланиб қолмасдан, балки янада бойроқ ва кенгроқ тушунчани англатади, чунки ҳуқуқбузарнинг мулкидан қисман маҳрум этиш (неустойка, жарима, пеня ундириш, зарарни қоплаш) билан бир қаторда, тадбиркорнинг субъект сифатидаги ҳуқуқларини чеклайди: (лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш ёки бекор қилиш, банк ҳисобварақлари бўйича операция- ларни тўхтатиб туриш, қимматли қоғозлар чиқаришни тақиқлаш ва ҳ.к.)¹¹⁰.
Бироқ ҳуқуқбузарликнинг салбий оқибатлари моддий кўри- нишдаги жавобгарликни келтириб чиқаради (масалан, муайян фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқининг чекланиши шубҳасиз даромадаларнинг қисқаришига олиб келади). Ҳудди шу фикрни В.С.Щербина ҳам қўллаб-қувватлайди. Унинг таъкидлашича, хўжалик юритувчи субъектлар жавобгарлик юзага келганда мод- дий кўринишдаги йўқотишлар каби салбий оқибатларни бошдан кечирадилар¹¹¹.
Жавобгарлик субъектлари сифатида тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳамда бошқа иштирокчилар – давлат бошқаруви ор- ганлари (вазирликлар, идоралар, тадбиркорлик фаолиятини юри- тиш қоидаларига амал қилиниши устидан назорат олиб борувчи бошқа органлар) қатнашадилар.


¹¹⁰ Кожевников С.Н. Государственное принуждение: особенности и содер- жание // Сов. гос. и право. 1978. 5-сон.; Каплунов А.И. Об основных чертах и понятии государственного принуждения // Государство и право. 2004. 12-сон ва бошқалар
¹¹¹ Хозяйственное право / Мамутов В.К. таҳрири остида Киев. 2002. С.879.
Сўнгги йилларда қабул қилинган қонунлар ва бошқа нор- матив-ҳуқуқий ҳужжатлар бозор иқтисодиётини шакллантиришда давлатнинг ролини сезиларли даражада кучайтирмоқда.
Тадбиркорлик институти мамлакатимизда мустақилликнинг қўлга киритилиши билан пайдо бўлди. Тадбиркорлик фаолия- тининг асослари бир қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган. Тадбиркорликка қонун йўли билан Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлиги- нинг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунида¹¹² таъриф берил- ган. Қонуннинг 3-моддаси тадбиркорлик фаолияти (тадбиркор- лик) – тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускор фаолияти эканлигини таъкидлайди.
Юридик адабиётларда юридик санкция тушунчаси ҳамда ушбу тушунчанинг жавобгарлик тушунчаси билан ўзаро алоқадорлиги тўғрисида ягона қарашлар мавжуд эмас. Бошқаларга қараганда кўпроқ эътирофга сазовор бўлган фикр – бу жавобгарлик деган- да қонун ёки шартнома нормаларида назарда тутилган салбий оқибатларни бошдан кечириш ҳисобланади. Бундай тушунишда жавобгарлик чораси сифатида санкция, тадбиркорлик фаолияти субъектларига нисбатан мажбурий таъсир кўрсатиш чоралари каби жавобгарлик билан узвий алоқада бўлади.
Ўзининг иқтисодий моҳиятига кўра тадбиркорлик муноса- батларида қўлланиладиган жавобгарлик чоралари иқтисодий санкция сифатида тавсифланиши мумкин. Шу билан бирга, улар қонун ҳужжатларида назарда тутилган давлат мажбурлов чора- лари ҳисобланади, яъни юридик характерга эга бўлади. Ушбу санкцияларнинг иқтисодий мазмуни хўжалик муносабатлари иш- тирокчиларининг иқтисодий манфаатларига таъсир ўтказишдан иборат. Бошқа томондан, зарарни қоплаш каби иқтисодий санк- циялар тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш тизи- мида назарда тутилган иқтисодий ҳуқуқ ва манфаатларни ҳимоя қилишнинг бир кўриниши сифатида қаралиши мумкин.
Иқтисодий санкция тушунчаси мулкий санкция фуқаролик- ҳуқуқий тушунчаси билан мос келмайди, чунки тадбиркорлик му- носабатларида қўлланиладиган ёки қўлланилиши мумкин бўлган кўплаб санкциялар мулкий санкциянинг доирасига кирмайди.


¹¹² Кожевников С.Н. Государственное принуждение: особенности и содержа- ние // Сов. гос. и право. 1978. 5-сон.; Каплунов А.И. Об основных чертах и понятии государственного принуждения // Государство и право. 2004. 12-сон ва бошқалар.

2.