Tabiiy suv manbasi boʻlib

Oʻrta Osiyo mamlakatlarining umumiy tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mamlakat	Maydoni	Aholisi soni	Poytaxti	Davlat tili	2013-yildagi YaIM hajmi
Uzbekistan Oʻzbekiston	447.400 kv.km	30.183.000	Toshkent	Oʻzbek tili	136.931 milliard $
Kazakhstan Qozogʻiston	2.724.902 kv.km	17.146.000	Astana	Qozoq tili	233.734 milliard $
Kyrgyzstan Qirgʻiziston	198.500 kv.km	5.777.000	Bishkek	Qirgʻiz tili	13.450 milliard $
Turkmenistan Turkmaniston	491.200 kv.km	5.169.000	Ashxobod	Turkman tili	54.746 milliard $
Tajikistan Tojikiston	142.000 kv.km	8.100.000	Dushanbe	Tojik tili	17.994 milliard $

Zamonaviy manbalarning koʻpchiligida Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin mustaqillikka erishgan quyidagi 5 davlatlar nazarda tutiladi:

• 
  Uzbekistan Oʻzbekiston
  
• 
  Kyrgyzstan Qirg'iziston
  
• 
  Kazakhstan Qozog'iston
  
• 
  Tajikistan Tojikiston
  
• 
  Turkmenistan Turkmaniston.
  

Turli mutahassislar jumladan UNESKO bu hududga yana  Afghanistan shimoliy Afgʻoniston,  Iran Shimoliy Erondagi Xuroson provinsiyasi,  Mongolia Gʻarbiy va Janubiy Moʻgʻuliston,  China Xitoyning Sinsyan-Uygʻur avtonom rayoni (Uygʻuriston),  Russia Rossiyaning janubiy Sibiridagi Tuva Respublikasini ham kiritishadi.
Oʻrta Osiyo tarixi qadimdan buyon Buyuk Ipak Yuli bilan bogʻliq bulgan. Buning natijasida Gʻarb bilan Sharqni bogʻlab turuvchi aylanma yoʻl sifatida xizmat qilgan. Shu jumaladan turli xil odamlarni olib utishda, qimmat-baho mollar, ipak, tillo buyumlar, dori-darmonlar, qoʻlyozmalar va h.k larni olib utishda, savdo-sotiq infrastrukturasini yaratishda juda katta urin egallab turgan.

Inflyatsiya	2011-yil	2012-yil	2013-yil	2014-yil
Qozogʻiston ^[1]	7,4 %	6,0 %	4,8 %	7,0 %
Oʻzbekiston ^[2]	7,3 %	7,0 %	6,8 %	6,1 %
Turkmaniston	Misol	Misol	Misol	Misol
Qirgʻiziston ^[3]	8,7 %	7,1 %	5,3 %	7,0 %
Tojikiston ^[4][5]	9,3 %	6,4 %	3,7 %	7,7 %

O`rta Osiyo ichki suvlariga daryolar, kullar, yer osti suvlari, muzliklardagi suv, suv 

omborlari, kanal va ariqlardagi suvlar kiradi. Shulardan daryolar xaqida suz 

33
33 

yuritamiz. Daryolar xo’jalik faoliyatida axamiyati katta. O`rta Osiyo materikning 
ichki qismida joylashganligi tufayli uning daryolari okean va dengizlariga 
quyilmaydi, berk xavzasiga qaraydi. O`rta Osiyo hududida daryo tarmoqlarning 
zishligi bir xil emas. O`rta Osiyo tog`li qismida xar kv.km. maydonga o’rtasha 
140-150 m. uzunlikdagi daryo tarmoklari to’g`ri keladi. O`rta Osiyo daryo 
tarmoklarining zishligi bir xil emasligi eng avvalo uning relefiga, iklimiy 
xususiyatlarga bog`liq. Shuning ushun relefi baland, sernam yog`inga nisbatan 
bug`lanishi kam bulgan tog`li qismda yoqqan yog`inning ko’p qismi oqimga 
aylanib, soy va daryolarni xosil qiladi. Tog`larning g`arbiy qismi yiliga 1000-1500 
mm. Gasha yog`in tushadi. Bu esa tog`larning g`arbiy yon bag`rida boshlanuvshi 
Norin, Zarafshon, Shirshiq, Qoradaryo kabi daryolarning sersuv bulishiga sababshi 
bulgan. Tekislik qismida esa, aksinsha, yoz issiq, quruq-, seroftob bulib, yillik 
yogin miqdori 80-200 mm atrofida, lekin mumkin bulgan bug`lanish esa 1500-
2000 mm ga yetadi. 
O`rta Osiyo daryolari asosan uning togli qismidan suv oladi. O`rta Osiyoda 
suv tuplaydigan uning tog`li qismidja oqimning vujudga kelish miqdori va rejimi, 
tarqalishi xamma qismida bir xil emas. Bu tog`larning orografik tuzilishiga, 
balandligiga, yog`inlar mikdoriga boqliq. 
O`rta Osiyo daryolarini suvlarini nimadan va qanday manbalardan 
tuplashganligini bilish xam nazariy, xam amaliy axamiyatga ega. Daryolarning 
tuyinish manbai, uning oqimini xosil bulishiga binobarin rejimga ta'sir kursatadi. 
O`rta Osiyo daryolari ishida faqat bitta manbadan suv oladiganlar yuq. O`rta Osiyo 
xududidan oquvshi daryolarning aksariyati Qozog`iston Tojikiston va Qirg`iziston 
xududida joylashgan doimiy qor va umzliklarning erishidan suv tupalaydilar. 
V.L.Shultsning ma'lumoti kura O`rta Osiyo daryolarning tuyinishidan qorlarga 
nisbatan muzlik suvlarning xissasi ancha kam. Uning ma'lumotiga kura muz 
suvlari umumiy oqimining 10-15% ni tashkil etadi, xolos. O`rta Osiyo daryolari 
suv bilan tuyintirib turishda qor va yer osti suvlarning xissasi katta. 
O`rta Osiyo daryolarining tuyinishida muz, qor suvlaridan tashqari yilning 
issiq faslida yomg`ir suvlarning xam xissasi katta. Yomg`ir suvlarniing xissasi 

34
34 

jumxuriyat daryolarning yillik okimini taxminan 5-15% ni tashkil qiladi. O’rta 
Osiyo daryolarning yana bir suv oladigan manbai bu yer osti suvlari xisoblanadi. 
Bu manba daryolarning qish faslida tuyintrib turuvshi asosiy manbadir. Shunday 
kilib O’rta Osiyo tog`larida vujudga keladigan daryolarning yillik suv oqimi Shults 
V.L. va R.Mashrapov ma'lumotiga kura 10% muz suvlari xissasiga, 5% yomg`ir 
suvlariga, 40% yer usti suvlariga, 45% esa doimiy va mavsumiy qorlarning 
erishidan vujudga kelgan suvlar xisobiga to’g`ri keladi. Daryolarning qaerdan va 
qanday balandliklardan boshlanishiga bog`liq xolda uning xissasi uzgarib turadi. 
Shuning ushun V.L.Shults Turkistondaryolarni tuyinish xususiyatiga kura 4 tipga 
bulinadi. 
1.Muzlik - qor suvlaridan tuyinadigan daryo. 
2.Qor- muzlik suvlaridan tuyinadigan daryo. 
3.Qor suvlaridan tuyinadigan daryolar. 
4.Qor-yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryo. 
Tog`larning eng baland (4500 m dan yuqori) qismidan boshlanuvshi 
daryolar asosan muzlik va qorlarning erishidan suv oladi. Bundayo daryolarga 
Amudrayo, Zarafshon, Isfaramsoy, Sux, Isfara kiradi. Ikkinshi xildagi daryolarga 
O’rta Osiyo tog`larning dengiz satxidan 3400-4500 m. baland kismlaridan 
boshlanadigan Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Shirshiq, Surxondaryo, Tanxoz kabi 
daryolar kiradi. Bu daryolarning suvi may-iyun oyida qorlar ko’plab eriganda 
ko’payib ketadi, yillik oqimining 30-40% ni tashkil etadi. Ushinshi xil daryolarga 
3400 m. dan, ya'ni doimiy qor shizig`idan pastdan boshlanuvshi daryolar kiradi. 
Bunday xil tuyinishlarga ega bulgan daryolarning suvi mavsumiy qorlar ko’plab 
eriy boshlagan mart-may oylariga tugri keladi. 
Nixoyat, 4 xil daryolar 2000 m. dan pastda joylashgan yerlardan boshlanadi. 
Ular asosan yomgir suvlaridan tuyinadi. Suv mart-aperl oyida ko’payadi. Yillik 
oqimining 80% i shu oylarda utadi. Yozning ikkinshi yarmida suv ozayib, ba'zan 
qurib qoladi. Bunga Zominsuv, Sheraboddaryo, Tursindaryo, Oxangaron, Kalas, 
kabi daryolar kiradi. 

35
35 

O`rta Osiyo daryo suvlarining xarorati va muzlash xodisasi uning organik 
dunyosi xayotida xamda xalk xo’jalikda muxim axamiyatga ega. Daryo suvining 
xarorati eng avvalo suv massasi bilan atmosfera xolatiga, sungra daryoga kelib 
quyilayotgan yer osti suvining miqdori va xaroratiga, daryolarni qanday 
manbalardan tuyinishag bog`liq, O`rta Osiyo daryolari xar xil manbalardan suv 
olishligi tufayli xarorati xar joyda xar xil. Tekislikka shikish joyda daryolarning 
ko’p yillik xarorat 14-15% ga kutariladi. O`rta Osiyo daryolarining suvi iyul 
avgust oylarida eng issiq, yanvar fevral oylarida eng sovuq buladi. Mavsumiy qor 
va yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryo suvlari yozda issiq bulib, qishda soviydi. 
Qishda shimoli-sharkiy sovuq xavo massasi ta'sirida xavo xarorati 00 dan pastga 
tushadi. Natijada daryo suvlari sovib, xarorat 00 dan pastga tushish natijasida, 
muzlash xodisasi xosil buladi. 
Daryolarning muzlash xodisasini urgatish xalq xujaligi ushun muximdir. 
Shunki daryolarning muzlashi GES larning ishlashishga xalaqit beradi. O`rta Osiyo 
daryolari tog`li qismida qiyalikda, sharsharlar xosil kilib oqadi.Shuning ushun 
muzlash xodisasi kam ushraydi. Tnkislik qismida qish unsha sovuq 
bulmaganligidan daryolarning muz bilan qoplanishi uzoqga shuzilmaydi. Lekin 
Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi oqimi (Sirdaryo 2-3 oy, 
Amudaryo 1-2 oy, Zarafshon 1-1,5 oy) muz bilan koplanadi. 
Suv bilan oqib, ma'lum joylarda shukib uzan va qayirlardan yotqiziqlarni 
xosil qiladigan mayda va qattiq jinslarga loyqa oqiziqlar deyiladi. V.L.Shultsning 
ma'lumotiga kura, jumxuriyat daryolarining xar bir kubo metr suvida 0,01 dan 2,1 
kg. Gasha loyqa (Amudaryo 37402g m, Sirdaryoda 2170 Zarafshonda 1390, 
Qashqadaryo 1970, Sheraboddaryo 3140) loyqa ushraydi. O`rta Osiyoda eng ko`p 
loyqa oqizadigan daryo Atrek xisoblanadi. Uning o`rtasha ko`p yillik loyqaligi xar 
kub metrda 22 kg yetadi shunki Atrek daryosi xar bir km. kv da suv yig`adigan 
maydoni yuyuzasida yiliga o`rtasha 184 tonna oqiziq yuvadi. Daryo suvlarining 
eroziyasi (jinslarni yuvib, nurab oqishi) kushli bulishi, uning xavzasi tabiiy 
sharoitlarga, ya'ni geologik tuzilishga,sersuvligiga, relefiga, yog`inlar miqdoriga, 
usimliklar bilan qanchalik qoplanganligiga bog`liq. O`rta Osiyo tog`li kismdagi 

36
36 

daryo suvlari ta'sirida asta-sekin yuviladi, tekislik qismiga usha jinslar olib kelib 
yotkiziladi. 
V.L.Shults va R.Mashrapovning ma'lumotiga kura xar kvadrat km. 
Maydondan G`uzor daryo 180 t, Shirikdaryosi 170 t, Zarfshondaryosi 889 t, 
Qoradaryo516 t, Surxondaryo 350 t, Sherabodaryo 240 t, Norin 309 t, Sux 664t, 
xar xil jinslarni yuvib, suvda oqizib ketadi. 
Daryo oqiziqlar bir tomondan zarar bulib, suv omborlar, tug`onlar, kanal, 
ariqlar tagiga shukib, sayozlashtirib, ularni tozalash ushun ko’p mablag` talab 
qilsa, ikkinshi tomndan, loyqalar suv bilan ekin dalalariga kelib, shukib tuproq 
xosildorligini oshirish mumkin. 
Amudaryo- O`rta Osiyo eng sersuv va suv yigadigan maydoni jixatidan eng 
katta daryosidir. Daryoni qadimgi Yunon va rimliklar Oq suv, Arablar Jayxun, 
maxalliy xalqlar Omul deb ataganlar. 
Amudaryo Xindiqush tog`larining shimoliy yon bag`rida 4950 m 
balandlikda joylashgan Vrevskiy muzligidan Vaxjir nomi bilan boshlanadi. Sungra 
Voxandaryo deb yuritiladi. Voxandaryo Zarkuldan kelayotgan Pomir daryosi bilan 
qushilib Panj nomini oladi. Panj daryosi ungdan Gunt, Bartang, Yazg`ulom, Vanj, 
Qizilsuv irmoklari kelib qushiladi . Nixoyat Panj Vaxsh bilan qushilgash 
Amudaryo deb yuritiladi. Unga ungdan Kofirnixon, Surxondaryo shapdan Qunduz 
irmoqlari kelib qushiladi. Amudaryo tekislikka sekin oqib, Orol dengizigasha unga 
biror xam irmoq qushilmaydi.
Amudaryoning uzunligi 2540 km. Shundan 1500 km tekislikdagi qismi 
O’rta Osiyo xududidan oqib utadi. Amudaryoning suv yig`adigan maydoni 465 
ming km2 kv bulib, shundan 227,3 ming km2 tog`li qismiga to’g`ri keladi. 
Amudaryoning qadimgi Kuxna daryo (daryolik) deltasi egallab, undan O’rta 
Osiyoning Xorazm va Turkmanistonning Toshxovuz viloyatlari jooylashgan. 
Amudaryo 1961 yilgasha Orol dengiziga doimo kuyilib turganida dengizga 
yetmasdan tarmoqlanib, umumiy maydoni 11 ming km2 bulgan delta xosi qilgan 
edi. Lekin xozir Orol dengiz suv satxining 15,54 m. pasayib ketishi munosabati 
bilan bu delta butunlay qurib qoladi. Amudaryo suvi odatda 2 marta ko’payadi. 

37
37 

1.mart-may oyida: 2. iyun-avgust oyida. 1961 yil Amudaryo Orolga 29,2 km3 suv 
quygan bulsa 1991 yil 12,5 km3 suv quygan. Amudaryo O’rta Osiyodagi eng loyqa 
daryodir. Amudaryo oqiziqlari tarkibida oxak, kaliy, fosfor kabi mineral moddalar 
mavjud. 
Sirdaryo- O`rta Osiyonning eng uzun (2982), suvining ko’pligi jixatidan 
Amudaryodan sung turadi. Sirdaryo Markaziy Tyanshanda joylashgan Oqtiroq 
tog`idagi Petrov muzligidan boshlanuvshi Qorasoy va Tarag`ay daryolarning 
qushilishidan vujudga kelgan. Norin va Qoradaryo birlashishadan xosil bulgan. 
Sirdaryoni yunonlar Yaxartes (Yaksartz), arablar Soyxun deb ataganlar. Sirdaryo 
Farg`ona vodiysidan oqib shiqqash, ung tomondan unga oxangaron, Shirshiq, 
Kalas, va Aris kabi irmoqlar kelib quyiladi. Amudaryoga nisbatan tiniqroq bulib 
xar m3 suvida O’rtasha 2,17 kg loyqa mavjud. Sirdaryoning tulin davri iyun oyida 
boshlanadi, shunki u qor va muzliklardan tuyinadi. Sirdaryo tekislikda sekin oqishi 
tufayli qishda muzlaydi. 
Shirshiq daryosi Sirdaryoning eng katta va ung irmog`i xisoblanib, G`arbiy 
Tyanshan tog` tizmalaridagi doimiy qor va muzliklardan Shotqol, Kuksuv, Pskom 
nomi bilan boshlanadi. Shirshiq daryosining uzunligi 174 km. Suv yig`adigan 
xavzasining maydoni 13240 km2 ni tashkil etadi. Qor va muzlarning erishidan 
tuyinadi. Suvi mart iyun oyida ko’payadi. Shirshiq daryosining O’rtasha loyqaligi 
tog`li qismida xar bir kubametr quyi qismida 520 g ga yetadi.
Oxangaron Sirdaryoning Shirshiq daryosidan sung ikkinshi yirik ung irmogi, 
uzunligi 236 km, suv yigadigan xavzasi kattaligi 7710 kv.km. Oxangaron daryosi 
Qurama tizmasining yon bag`rida oqib tushuvshi buloq va jilg`alarning 
qushilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy nomi bilan boshlanadi. Sungra Shovlisoy 
,Yakkaarshasoy,Ertoshsoy, Lukentsoy, Qorabovsoy, Nishobsoy kabi irmoqlarni 
qushib oladi. 
Oxangaron daryosining suvi ko’plab sugarishiga sarflanish tufayli yozda 
Sirdaryoga yetmasdan qurib qoladi. Oxangaron daryosi unsha loyqa emsa. Turs 
qishlog`i yonida daryo suvining O’rtasha loykaligi xar kubometrda 0,107 kg ga 
teng.
Markaziy Osiyoning eng yirik daryolari. Amudaryo
Xorazm tekisliklaridan uzoqda, Pomir va Gin-Dukush tog'larida, katta balandlikda - 5 ming metrda - Amudaryo manbalari. Aslida Amudaryo yo'q. Pyanj daryosi bor. Vaxsh Pyanj daryosiga quyilgandan keyingina Amudaryo nomini oldi. U erda, tog'larda daryoning ko'plab irmoqlari bor, lekin tekislikka chiqqanda, bitta ham emas. Amudaryo Markaziy Osiyodagi eng katta daryo va dunyodagi eng shiddatli va oʻzgaruvchan daryolardan biridir. Daryoni (shuningdek, Oʻrta Osiyoning boshqa yirik daryosi Sirdaryoni) boshqa koʻpgina daryolardan ajratib turadigan bir xususiyati bor. Amudaryoda ikkita sel bor. Biri aprel-may oylarida, yomg'ir yog'ishi va past tog'li qorlarning erishi davrida, ikkinchisi iyun-iyul oylarida, daryo kuchli baland tog' muzliklari va qorlardan to'yinganida. Amudaryoning suvi shokolad rangida. Daryo har yili 200 million tonnagacha (0,2 kub km!) suvda erigan loyni olib boradi. Amudaryo suvida ikki marta, yozgi toshqin boshida esa hatto Nil suvlaridagiga qaraganda uch baravar ko'p loy bo'ladi (Amudaryo loylari Nilga qaraganda unumdorroq ekanligiga e'tibor bering). Ba'zan, atigi bir yil ichida daryo atrofdagi tekisliklarda qalinligi 20 sm gacha bo'lgan yog'ingarchilik qatlamini qoldiradi.Yuzlab yillar davomida daryo kanalida ham, daryo vodiysida ham shunchalik ko'p yog'ingarchilik to'planadiki, daryo tubida. Bu erda "Oddiy" daryolardagi kabi eng past joy bo'ylab va juda ko'p kilometr kenglikdagi milning tepasi bo'ylab o'tmaydi. Ma'lum bo'lishicha, daryo barcha qonunlarga zid ravishda, xuddi suv havzasi bo'ylab oqadi. Bu Amudaryoning o‘ziga xos xususiyatidir. Va agar daryo doimiy ravishda o'z kanalida saqlanmasa, unda toshqinlarning birida u undan sirg'alib, pastroq joyga siljishi va u erda yangi kanal yotqizishi mumkin. Asrlar davomida Amudaryo sohillarida yashovchi aholi shiddatli daryo bilan kurashib kelgan. Oʻn minglab odamlar bor-yoʻgʻi bitta ketman (Ketmen — ketmondek qishloq xoʻjaligi quroli) bilan qurollangan, qirgʻoqlari boʻylab koʻp kilometrlik shaxtalar oʻrnatgan. Xorazm aholisi orasida Amudaryo bilan bogʻliq oʻnlab rivoyat va rivoyatlar mavjud. Qizig‘i shundaki, avvallari Xiva xonligida saroy tantanalari o‘tkazilgan kunlarda o‘qilgan tantanali ommaviy namozlarda “Doryoning suvi ko‘p bo‘lsin, o‘z kanalida oqsin” degan so‘zlar duolarda qayta-qayta takrorlangan. Va bu oddiy an'anaviy ibora emas edi. Yomon suv toshqinidan keyin kanallar normal ishlamay qolishi, yer qurib, yorilib ketishini aholi yaxshi bilishardi. Qadimgi maqolda: "Er emas, suv tug'adi!" Ammo kanalning o'zgarishi kamroq muammolarga tahdid solmadi. Ariqlarning boshlari daryoga tegmaydi, suv dalaga chiqmaydi. Daryo o‘zagi borgan joyda esa sug‘orish ariqlari vayron bo‘lgan, qishloq va bog‘larni yuvib ketgan. Xorazm o‘zbeklariga “degish” so‘zi yaxshi tanish. O'zining cho'kindilari bilan qirg'oqlardan biriga bosilgan daryo uni tezda eroziya qila boshlaydi. Xuddi shu daryo tomonidan to'plangan bo'sh cho'kindilardan tashkil topgan qirg'oqning ulkan qismlari parchalanib, suvga tushadi. Bu degish. Kundan kun, oydan oy daryoning buzg'unchi ishlari davom etmoqda. U yo'liga kelgan hech narsani ayamaydi. Daryo oʻzagi bir necha kilometrga uzoqlashib ketadi va avvalgi oʻrnida, unumdor va yuqori namlangan yerda toʻqay, zich, oʻrmonga oʻxshash butalar shiddat bilan oʻsadi. “Degish tushdi” - Degish harakat qila boshladi - bu so'zlar xorazmliklarni dahshatga solgan. X asr oxirida. Amudaryo Xorazmshohlar poytaxti Kyat shahrini butunlay yuvib tashladi. 1932 yilda esa Qoraqalpogʻiston ASSRning oʻsha paytdagi poytaxti Toʻrtkoʻl shahriga yaqinlashdi. To'rtko'l - o'sha paytda u Petro-Aleksandrovsk deb atalgan - 1873 yilda tashkil etilgan. 15 yil o'tgach, shahar uchun joy unchalik yaxshi tanlanmagani ma'lum bo'ldi va bu haqda hokimiyat ogohlantirildi. Ammo chor ma'muriyati bu ogohlantirishga e'tibor bermadi. Shahar o'sishda davom etdi. Va daryo borgan sari yaqinlashdi. Bir oʻn yil ichida (1905-1915) Toʻrtkoʻldan bir oz pastroqda qirgʻoqni olti kilometr sharqqa koʻchirdi. O‘ttizinchi yillarning boshlarida esa To‘rtqulning boshiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xavf tug‘ildi. Agar daryo yuqoridagi mustahkamlangan uchastkalarni faol ravishda yo'q qilishni davom ettirmasa, qirg'oqlarni mustahkamlash ishlari muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin edi. Juda katta chiziqda qimmatbaho inshootlarni qurish mantiqiy emas edi. Yangi joyda yangi shahar qurish arzonroq edi. Voqealarning guvohi, toshkentlik arxeolog, professor Ya.G‘.G‘ulomovning so‘zlariga ko‘ra: “To‘lqinli suv tik qirg‘oqni yuvib ketdi. Sohildan 3-4 m masofada yoriq hosil bo'lib, har daqiqada kengayib borardi. Bir necha daqiqadan so'ng qirg'oqning yoriq bilan qoplangan katta qismi suvga qulab tushadi. Suv yuzasi chang buluti bilan qoplangan. Xuddi shu lahzada yana to'qnashuv eshitiladi: bir necha qadam narida vayron bo'lgan uyning yarmi suvga tushadi. Yog'ochlar, qamishlar va binoning boshqa qoldiqlari shiddatli to'lqinlarda suzib yuradi. Yana bir joyda ulkan daraxt suv ostiga tushib, katta sufaga soya solib turadi (Sufa - pastak taxta, ko'p hollarda devor bo'yida, odatda gilam yoki kigiz bilan qoplangan. Dam olish, choy ichish va hokazo.) Xauz qirg'og'i, ular odatda issiq tushda kolxozchilar dam olishardi. Bir soat ichida na hauza, na sufa qolmadi... Sakkiz yil o‘tdi. 1945 yilning yozida bu satrlar muallifi yangi tomoshaning guvohi bo‘ldi: shaharning bozor maydoni o‘rtasida paroxodlar va qayiqlar (Kayuk — katta yelkanli qayiq) bog‘lab turardi; shahar teatri, pochta bo'limi va sobiq hukumat binosi endi mavjud emas. Toʻrtkoʻlning janubiy yarmini yuvib ketgan, daryo ustida shovqin davom etmoqda. Shahar qirg‘oqlarida tunu kun binolarni demontaj qilish ishlari qizg‘in davom etmoqda. Agar hozir mehmon iskaladagi paroxoddan tushsa, mashinada shaharga yarim soatda yetib boradi. To'g'ri ko'chalarning ikki tomonida zich soyali ko'katlar. Shahar atrofida paxta yetishtiruvchi yirik tuman bor. Bu Qoraqalpogʻiston ASSR Toʻrtkoʻl viloyatining viloyat markazi boʻlgan yangi Toʻrtkoʻl. Ha, va "degish" hozir unchalik qo'rqinchli emas. Daryoning injiq tabiati ko'p yuz yillar davomida yaxshi o'rganilgan. Hozir esa turli ixtisoslikdagi o‘nlab tadqiqotchilar uni o‘rganishda davom etmoqdalar. Xorazmliklar bizning davrimizda nafaqat ketman bilan qurollangan; zamonaviy texnologiyalar ularga yordamga keldi. Daryo va kanallarda buldozer va skreperlar, ekskavatorlar va samosvallar ishlaydi. Eski irrigatsiya tizimlari rekonstruksiya qilinmoqda, yangi kanallar va boshqa gidroirrigatsiya inshootlari barpo etilmoqda. Albatta, bugungi kunda ham makkor "degish" qirg'oq bo'yidagi kolxozlarga zarar etkazishi mumkin - dalalar va poliz ekinlarini yuvib tashlaydi. Ammo "degish"ga munosabat allaqachon tinchroq. Va bu eski so'z zamonaviy tarzda qayta ishlangan. Ba'zan ular: "Daryo buzilib ketmoqda", deyishadi.
Va Amudaryo qayerga oqadi?
— Orol dengiziga, — deb ikkilanmasdan javob berasiz, Daryoning delta kanallari Orol dengizining janubiy chekkasiga chodir bilan tutashtirilgandek edi. Amudaryoning juda nam va botqoqli, yam-yashil qirg'oqbo'yi va qamish o'simliklari bilan qoplangan ulkan deltasi sariq cho'l tekisligiga ulkan uchburchak bilan kesilgan. Ammo mashhur yunon geografi va tarixchisi Strabon Amudaryoni katta kema qatnovi daryosi sifatida yozadi, bu daryo boʻylab hind tovarlari Girkan dengiziga olib ketiladi (Strabon davrida Kaspiy dengizi shunday nomlangan). Axir, bu ikki ming yil oldin edi, deysiz. O‘zi ham Amudaryoni ko‘rmagan yunon geografiga to‘liq ishonish mumkinmi? Bu to `g` ri. Ammo bu haqda boshqa olimlar ham yozishgan. XVII asrning ikkinchi yarmida yashagan Xiva xoni tarixchi Abulg‘oziy o‘zining mashhur “Turklarning shajara daraxti” asarida yaqinda, ya’ni XVI asrda Amudaryo Kaspiy dengiziga quyilganligini ta’kidlagan edi. uning ikki tomonida esa Kaspiyning o‘ziga qadar “haydaladigan yerlar, uzumzorlar va to‘qayzorlar bor edi”. Faqat 1720 yilda Parijda nashr etilgan Kaspiy dengizi xaritasida (atigi 250 yil oldin!), Amudaryo birinchi marta unga quyilgan daryolar orasida ko'rsatilmagan. Hatto shiddatli Amudaryo ham shunday qisqa vaqt ichida o‘z yo‘nalishini bunchalik keskin o‘zgartirib, yangi keng delta hosil qila olmas edi. Va zamonaviy deltadagi arxeologik joylar ancha erta davrga to'g'ri keladi: ularning ba'zilari 4-3-asrlarga to'g'ri keladi. Miloddan avvalgi e. Va ular, shubhasiz, jonli, to'liq oqimli kanallar bilan bog'liq edi. Nima bo'ldi? Qadimgi yozuvchilar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, ularga to‘liq ishonsa bo‘ladimi, degan savollarga biroz quyida qaytamiz. Endi esa yana sahrolar va zamonaviy Amudaryoga murojaat qilaylik. Agar bir qarashda Amudaryoning gʻarbiy va sharqida uning quyi oqimidagi keng hududlarni qamrab olsak, daryoning “sayohatlari” (yoki geograflar aytganidek, migratsiya)ning nihoyatda goʻzal manzarasini koʻrar edik. Biz quruq kanallarning qoldiqlarini ko'rdik, endi keng, endi tor kanyon orqali toshloq joylardan o'tib ketayotgan, shoxlangan deltalar to'plami. Va bularning barchasi zamonaviy to'liq oqim kanalidan o'nlab va hatto yuzlab kilometrlar uchun. Umuman olganda, butun ulkan Qoraqum cho'li (qizilqum cho'lining bir qismi) Amudaryo faoliyatining natijasidir. Cho'lning keng kengliklarida, deyarli hamma joyda siz qadimgi oqimlarning izlarini topishingiz mumkin: qum bilan qoplangan vodiylar, qirg'oq qal'alari, daryo o'zanlari havzalari. Olimlar aniqlaganidek, Qoraqum cho'lini tashkil etuvchi konlarning mineralogik tarkibi hozirgi Amudaryo konlari tarkibidan farq qilmaydi. Geologlar va geograflar, boshqa ko'plab ixtisoslikdagi olimlar Amudaryoning barcha eski daryolarini o'rgandilar. Zamonaviy deltaning sharqida Aqchadaryo bir-birining tepasida turgan ikkita ventilyatorda yoyilgan. Bu endi o'lik Amudaryo deltasi To'rtko'l shahridan boshlanib, ko'plab kanallari bilan shimolda Sultonuizdog' kichik tog' tizmasi bilan tutashgan. Toshlarga urilib, daryo ularni yorib o'ta olmadi. Lekin u fikridan qaytmadi. Sulton-Uiz-Tog'ga yaqinlashayotgan kanallar sharqqa burilib, bu erda bir oqimga qo'shilib, shimolga o'zlari uchun tor yo'l yasadilar. Yetmish besh kilometr davomida suv tor kanal bo'ylab (deltaning bu qismi Aqcha-Daryo yo'lagi deb ataladi) bo'shashib, yana ko'plab shoxlarga bo'linib ketguncha oqardi. Shimoli-sharqiy shoxlari Sirdaryoning eski daryolari bilan, shimoli-g'arbiy tarmoqlari esa zamonaviy deltaga tegib ketadi. Zamonaviy daryo deltasining g'arbiy qismida ulkan Sarykamyshinskaya chuqurligi joylashgan. Uning maydoni taxminan 12 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. km, maksimal chuqurligi esa 110 m ga etadi.Sharqdan Amudaryoning yana bir qadimiy deltasi - Prisary-Kamishning quruq kanallarining zich tarmog'i Sariqamishga yaqinlashadi. Sariqamish choʻqqisining janubiy qoʻltigʻidan boshlanib, 550 km dan keyin Kaspiy dengizi, Krasnovodsk oʻlkasida quruq kanal – Oʻzboy boʻyida tugaydi. Aksariyat hollarda u shunchalik yaxshi saqlangan, shu qadar “toza”ki, kechagina O‘zboy bo‘ylab suv oqayotgandek tuyuladi. O'zboy allaqachon ikkita yopiq suv havzasi - Sariqamish va Kaspiy dengizlarini bog'laydigan mutlaqo mustaqil daryo. Taniqli sovet geografi E.Murzaev uni Volxov va Svir daryolari, ko'llar orasidagi kanallar bilan taqqoslaydi. Oʻzboy kanali bir vaqtlar Amudaryo suvlaridan tashkil topgan boʻlib, u Sariqamish havzasini shu darajaga toʻldirganki, suv uning past, janubiy chekkasidan oqib chiqa boshlagan va avval janubga, soʻngra sharqqa otilib chiqqan. Kaspiy dengiziga. Uzoq vaqt davomida olimlar - geograflar, geologlar, tarixchilar o'lik kanallar siriga qiziqish bildirishdi. Ularni ko‘rganlarning hech biri bir paytlar suvga to‘la bo‘lganiga, agar imkoni bo‘lsa, qumlarda adashib qolmay, mana shunday bepoyon bo‘shliqlardan o‘tib, toshlarni yorib, katta suv havzalarini to‘ldirib borishiga shubha qilmasdi. Ammo o'lik kanallar juda ko'p. Ularning barchasi bir vaqtning o'zida mavjud bo'lolmasligi aniq edi. Amudaryo qanchalik ko'p bo'lmasin (hozirda u Orol dengiziga yiliga 50 kub kilometrdan ortiq suv olib keladi, deb hisoblanmoqda), hatto uning zahirasi ham barcha ma'lum kanallar uchun etarli emas. Va ularning qanchasi cho'kindi va qum bilan qoplangan, Qoraqum tomonidan yashiringan! Ular qachon yotqizilgan, daryolar bu erda oqib o'tgan va nega ular o'z o'rnida suvsiz qumli cho'lni qoldirib, abadiy yo'q bo'lib ketishgan? Qadimgi kanallar tarixini uzoq va qat'iyat bilan o'rgangan geograflar va geologlar bu savollarning ko'piga javob bera oldilar. Biroq, ba'zi muhim tafsilotlar hali ham sir edi. Bu, ayniqsa, daryo tarixining so'nggi bosqichlarida, odamlar uning ko'p sonli kanallari bo'yida joylashganda to'g'ri keldi. Tarixchilar qadimgi mualliflarning asarlariga murojaat qilishdi. Ehtimol, tushuntirishni qadimgi geografik tavsiflarda, sayohatlar haqidagi hisobotlarda, sayohatchilar va savdogarlarning eslatmalarida topish mumkinmi? Zero, Amudaryo bu kabi asarlar sahifalarida tez-tez tilga olinadi. Daryoning zamonaviy nomi nisbatan yaqinda paydo bo'lgan. Qadimgi manbalarda Amudaryo bir necha nomlar ostida uchraydi. Asosiylari yunoncha - oke va arabcha - Jeyhun. V asrda yashagan mashhur yunon tarixchisi Gerodot birinchi marta Amudaryoni tilga oladi. Miloddan avvalgi e. Fors shohi Kirning yurishlarini tasvirlar ekan, uning shoxlaridan biri Amudaryo Kaspiy dengiziga quyiladi, deb xabar beradi. Boshqa yozuvchilar ham Amudaryoning Kaspiyga qoʻshilishi haqida, jumladan Strabon haqida xabar berishadi, bu haqda biz yuqorida aytib oʻtgan edik. Biroq, qadimgi mualliflarning guvohliklarini doimo o'rganganlarning ko'pchiligi bir qarashda g'alati holatga duch kelishdi. Qanchalik katta bo'lsa, daryoning Kaspiyga qo'shilishi haqidagi xabarlarda qarama-qarshiliklar shunchalik ko'p bo'lib, uning quyi oqimi haqida aniq ma'lumotlar berilgan. Masalan, Strabon Amudaryo va Sirdaryo og'zlari orasidagi masofa 2400 stadiya, ya'ni taxminan 420 km ekanligini ko'rsatdi. Va bu Orol dengizining sharqiy qirg'og'i bo'ylab ushbu daryolarning zamonaviy estuariyalari orasidagi masofaga to'g'ri keladi. Biroz vaqt o'tgach, II asrda. n. e., Ptolemey hatto bu estuariylarning geografik koordinatalarini ham beradi (yana uning fikricha, Kaspiy) va yana ular hozirgi Orol bilan kenglikda taxminan mos keladi. Endi bunday qarama-qarshiliklarning sababi tarixchilarga ayon. Gap shundaki, Gerodot davrida Kaspiy dengiziga quyiladigan to‘laqonli O‘zboy daryosi haqidagi ma’lumotlar hanuz barhayot va xotirada yangi edi. Biroq, Amudaryoning haqiqiy Orol bo'yi haqidagi g'oya asta-sekin yangi ma'lumotlar bilan mustahkamlanib bordi. Eski, anʼanaviy gʻoyalarning xorazmlik sayohatchilar va dengizchilardan olingan yangi, aniqroq maʼlumotlar bilan kurashi Amudaryo, Orol dengizi va Kaspiy dengizi toʻgʻrisida anchagina fantastik gʻoyalarni yuzaga keltirdi. Qadimgi geograflarning o'zlari bilgan ma'lumotlarning nomuvofiqligini tushunishgan. Ularni qandaydir tarzda tushuntirish, bir-biri bilan kelishish kerak edi. Shunday qilib, Kaspiy dengizi g'oyasi shimoldan janubga emas, balki sharqdan g'arbga cho'zilgan ulkan suv havzasi sifatida paydo bo'ldi. Orol dengizi ularga Kaspiy dengizining katta sharqiy qoʻltigʻidek tuyulardi. Faqat IV asrda. tarixchi Ammian Marcellin Amudaryo va Sirdaryoning Orol dengiziga quyilishi haqida aniq yozadi. Biroq, eski an'ana juda qat'iy ekanligini isbotladi. O'rta asr manbalarida, arab va fors tillarida yozilgan geograf va tarixchilarning asarlarida ko'pincha Amudaryoning quyi oqimi to'g'risida juda ishonchli ma'lumotlar, ko'pincha uning bo'yidagi aholi punktlari va uning bo'linib ketgan kanallari batafsil tavsiflangan. uning Kaspiy og'zi haqidagi an'anaviy g'oyalar bilan birlashtirilgan. Ammo yangi va aniq ma'lumotlar g'alaba qozonadi. Mo‘g‘ullar Xorazmni bosib olgandan keyingina, ko‘plab shaharlar va to‘g‘onlar vayron bo‘lib, mamlakatning bir qismini suv bosganidan so‘nggina Amudaryoning g‘arbga, Kaspiy dengiziga oqishi haqidagi qarama-qarshi, ammo doimiy ma’lumotlar yozuvlar sahifalarida yana paydo bo‘ladi. . Biz aytib o'tgan Xiva xoni Abulg'oziy o'z asarida faqat 1573 yilda Amudaryo butunlay Orol dengiziga aylanganini ta'kidlaydi. O‘tgan asrning oxirida mashhur rus sharqshunosi tarixchisi, akademik V.V.Bartold Amudaryoning quyi oqimi haqidagi antik mualliflarning barcha dalillarini jamlab, tahlil qildi. 1902 yilda Toshkentda uning “Orol dengizi va Amudaryoning quyi oqimi haqida qadim zamonlardan XVII asrgacha ma’lumotlar” kitobi nashr etildi. Yozma manbalar ma’lumotlarini qiyoslab, mo‘g‘ullar istilosi davrida Amudaryo hozirgidek Orol dengiziga quyilgan degan xulosaga keldi. Ammo XIII-XVI asrlar orasidagi davrda. daryo suvlari Oʻzboy kanali boʻylab Kaspiy dengiziga buriladi. Biroq, xuddi shu ma'lumotlarga asoslanib, boshqa tadqiqotchilar biroz boshqacha, ba'zilari esa, masalan, golland sharqshunosi De Gue, buning aksi xulosaga kelishdi. Bu vaqtga kelib, fan Amudaryoning quyi oqimi haqida maxsus tashkil etilgan ekspeditsiyalardan olingan juda ko'p va qiziqarli ma'lumotlarga ega edi. Qadimgi daryolar to'g'risidagi savol tobora ko'proq amaliy qiziqish uyg'ota boshladi. 18-asr boshlariga to'g'ri keladigan ekspeditsiyalarning birinchisi haqida. va uning ishtirokchilari uchun fojiali yakunlangan, men sizga yana bir oz aytib bermoqchiman. 1713-yilda turkman oilalaridan birining boshlig‘i Xo‘ja Nepes Peterburgda podsho Pyotr I huzuriga topshiriladi. Rus savdogarlari bilan Astraxanga yo'l olgan Xoja Nepes muhim ma'lumotlarni bildirmoqchi ekanligini, faqat rus podshosining o'ziga xabar berishini e'lon qildi. Shunday qilib, turkman ustasi Sankt-Peterburgda tugadi. Bu yerda Xo‘ja Nepes bir paytlar Kaspiy dengiziga quyilgan Amudaryo haqida so‘zlab berdi, lekin keyinchalik xivonliklar tomonidan to‘g‘on to‘silib, narigi qirg‘oqqa burilgan edi. Turkmanlarning fikricha, Amudaryo sohillarida oltin saqlovchi qumning eng boy konlari bor edi. Pyotr Ini oltin emas, balki Xiva va Buxoroga, u yerdan Afg‘oniston va Hindistonga suv savdo yo‘li yotqizish imkoniyati ko‘proq qiziqtirardi. Shuning uchun 1715 yilda. Sankt-Peterburgda "Hindistonga suv yo'lini topish" vazifasi bilan ekspeditsiya tashkil etildi. Ekspeditsiyaga Kavkaz knyazi, bolaligidan Rossiyada tarbiyalangan, xorijda “navigatsiya fanlari”ni o‘tgan Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchilik qilgan. Xuddi shu 1715 yilda Bekovich-Cherkasskiy Kaspiy dengizining sharqiy qirg'oqlarini o'rgandi. U podshohga bergan hisobotida Amudaryoning sobiq og‘zini Krasnovodsk qo‘ltig‘i sohilidagi Aktam hududidan topishga muvaffaq bo‘lganligini ta’kidlagan. Bekovich-Cherkasskiyning birinchi ekspeditsiyasi bir jihati bilan muhim edi - birinchi navbatda Amudaryo Kaspiyga emas, balki Orol dengiziga quyilishi aniqlandi. 1720 yilda Pyotr I buyrug'i bilan bir qator rus tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida Peterburgda Kaspiy dengizi xaritasi nashr etildi. Parij akademiyasining a'zosi etib saylangan Piter "Rossiya haqidagi geografik ma'lumotlariga ko'ra" unga ushbu xaritani topshirdi. Va 1723 yilda Parijda Rossiya xaritasi asosida yuqorida aytib o'tilgan xarita nashr etildi, bu erda G'arbiy Evropa fanlari tarixida birinchi marta Amudaryo Kaspiyga quyiladigan daryolar orasida ko'rsatilmagan. 1716 yilda Bekovich-Cherkasskiy yana Astraxanda edi. U yangi ekspeditsiyaga faol tayyorgarlik ko'rmoqda. O‘z hujjatlarida Pyotr I: “Xiva xoniga elchi bo‘lib borib, o‘sha daryoga yaqin yo‘l bosib, bu daryoning oqimini, shuningdek, to‘g‘onlarni sinchiklab tekshirib ko‘ring, agar bu suvni suvga aylantirish mumkin bo‘lsa. eski yaylov; Qolaversa, Orolga boradigan boshqa og‘izlarni ham berkitib qo‘yish kerak, bu ishga qancha odam kerak”. 1716 yil kuzining oxirida, Kaspiy dengizining sharqiy qirg'og'i bo'ylab suzib o'tgach, Bekovich-Cherkasskiy otryadi Krasnovodskiy ko'rfaziga etib bordi va cho'l qa'riga ko'chib o'tdi. Biroq bir qancha sabablarga ko‘ra O‘zboyni to‘liq tekshira olmadi. Krasnovodsk qal'asida katta garnizonni qoldirib, Astraxanga qaytib keldi. Keyingi yozda Guryevdan chiqqan ulkan karvon Xiva tomonga Ustyurt orqali Xiva tomon harakatlanardi. Bu Bekovich-Cherkasskiyning Xiva xoniga elchixonasi edi. Elchixona dragunlar otryadi, ikkita piyoda askar, ikki ming kazak, besh yuz tatar, xizmatkorlar va artilleriya zobitlari bo'lgan bir nechta to'plardan iborat edi. Ikki yuz nafar Astraxan savdogarlari ham elchixona bilan birga ko‘chib o‘tdilar. Yo'l qiyin edi. Odamlar issiqlik va tashnalikdan azob chekishdi. Suv yetarli emas edi. Yo‘lda uchragan nodir quduqlarning har birida odamlarga, ot va tuyalarga suv berish uchun har safar yana bir necha o‘nlab quduqlar qazishga to‘g‘ri keldi. Tuyalar va otlar suv etishmasligidan va yomon suvdan yiqildi. Bir kechada barcha qalmoq yo‘lboshchilari g‘oyib bo‘ldi. Xoja Nepes karvonga boshchilik qilishi kerak edi. Avgust oyining oʻrtalarida otryad daryo boʻyidagi Amudaryo koʻllariga yetib keldi. Xivagacha yuz chaqirimdan oshmasdi. Xiva xoni qochgan qalmoqlardan ogohlantirib, rus karvoniga qarshi yigirma to‘rt ming otlik otryad yuboradi. Ular xivonliklarning shiddatli hujumlarini deyarli uzluksiz qaytarishga majbur bo'ldilar. Xivada rus otryadi yaqinlashgach, vahima boshlandi. Ular shaharning qamal qilinishini kutishardi. Lekin Bekovich-Cherkasskiyning Xivani zabt etish niyati yo‘q edi. Va buning uchun kuch etarli emas edi. Keyin xon Bekovichga elchilar yuborib, ular harbiy to'qnashuvlar Xivada ruslarning tinch niyatlarini bilmagani uchun sodir bo'lganini aytishdi. Xon Bekovich-Cherkasskiyni sharaf bilan kutib olishga va'da berib, o'z joyiga taklif qildi. Bekovich besh yuz kishilik qo‘riqchi bilan Xivaga kirdi. Elchixonaning qolgan a'zolari ham o'sha erga jalb qilingan va ruslar alohida kichik guruhlarga bo'lingan holda shahar atrofida to'plangan. Kechasi xivonliklar parchalanib ketgan rus otryadiga hujum qilib, uni o'ldiradilar. Xivadan uncha uzoq bo'lmagan joyda Bekovich-Cherkasskiyning o'zi bosib olinib, qilich bilan o'ldirilgan. Xoja Nepes va ikki kazak tasodifan qochib ketishdi. Bekovich-Cherkasskiyning fojiali tarzda tugagan tadqiqotlari katta qiziqish uyg'otdi. Kaspiy dengizining sharqiy qirg'oqlari, xususan, Krasnovodsk qo'ltig'i va Mang'ishloq to'g'risida u va uning safdoshlari olgan birinchi ishonchli ma'lumotlar fan uchun katta ahamiyatga ega edi. Ayniqsa, Amudaryoning eski kanallarini, xususan, Oʻzboyni oʻrganish uchun 19-asrning ikkinchi yarmi — 20-asr boshlarida rus geograflari va muhandislari tomonidan koʻp ishlar qilingan. Bu tadqiqotlar, birinchi navbatda, amaliy manfaatlar - sug'oriladigan dehqonchilik maydonlarini kengaytirish, kemachilik masalalari bilan bog'liq edi. O‘zboyning asosiy tadqiqotchilaridan biri A.I.Gluxovskiyning kitobi “Amudaryo suvlarining eski kanali bo‘ylab Kaspiy dengiziga o‘tishi va Afg‘oniston chegarasidan Amu bo‘ylab uzluksiz suv yo‘lining paydo bo‘lishi. -Daryo, Kaspiy dengizi, Volga va Mariinskiy tizimidan Sankt-Peterburg va Boltiq dengizigacha ". Ekspeditsiyalar yangi materiallarni olib kelishdi. Ilgari bahsli deb topilgan ko‘plab masalalarga nihoyat oydinlik kiritildi. Va shu bilan birga, yangi nizolar paydo bo'ldi. Qoraqum cho'lida ko'p ishlagan kon muhandisi A. M. Konshinning ko'plab maqolalarida O'zboy bir paytlar daryo bo'lgan degan fikr qat'iyan rad etilgan. – Yo‘q, – dedi Konshin, – bular bir paytlar Orol va Sariqamish havzasini Kaspiy dengizi bilan bog‘lab turgan katta dengiz bo‘g‘ozining izlari. Eng ko‘zga ko‘ringan rus geologi, akademik I.V.Mushketov, lekin O‘zboyning o‘zini ko‘rmagan ham xuddi shunday fikrga moyil edi. Konshinning fikrlariga o'sha paytdagi yosh tadqiqotchi, kelajakda taniqli geolog va geograf V.A.Obruchev qat'iy qarshilik ko'rsatdi. Qoraqum cho‘lida ishlaganining uchinchi yili O‘zboyda tugatdi. Keyinchalik u kanalning kattaligiga qarab, Sariqamishdan Oʻzboyga oqib oʻtadigan Amudaryo suvining koʻpligi “Amudaryodagi suv miqdoridan ancha kam boʻlsa-da, shunga qaramay, hozirgi Murgʻobdagi suv miqdoridan koʻp boʻlganini yozgan. ko `p marotaba." Sovet davrida rivojlangan tadqiqotlar V.A.Obruchevning nuqtai nazarini to'liq tasdiqladi. Bunda O'rta Osiyo cho'llarining tinimsiz kashfiyotchisi, Amudaryo va Sirdaryoning qadimgi so'zlovchilari geograf Aleksandra Semyonovna Kesning alohida o'rni bor. Ammo Amudaryoning asosiy sirlaridan biri ochilmagan edi. Bu qurib qolgan daryolar qachon yashagani noma'lum edi. Qadimgilarning xabarlarini o‘rgangan tarixchilar, yuqorida aytib o‘tganimizdek, umumiy fikrga kelmadilar: manbalar juda ziddiyatli va chalkash edi. Boshqa mutaxassisliklar olimlari ham qadimgi mualliflarning guvohliklariga murojaat qilishdi. Bu haqda taniqli sovet geografi, Qoraqum va O‘zboy bo‘yicha mutaxassis V.N.Kunin ajoyib hazil bilan shunday yozadi: “Bir xil tarixiy dalillardan foydalangan tabiatshunoslar doimo qat’iy harakat qilganlar. Agar / va bu guvohliklar tabiat guvohligini o'rganishga asoslangan xulosalariga to'g'ri kelsa, ular ularni qabul qildilar va o'zlarining dalillarini ular bilan mustahkamladilar. Agar bu dalillar ularning tabiat ma'lumotlarini talqin qilishiga zid bo'lsa, ular dalillarni shubhali va qarama-qarshi deb rad etishdi ". Shunday qilib, Amudaryo tadqiqotchilari daryoning “sayohat” hududlarini o‘rganib, hal qilib bo‘lmaydigan, go‘yoki bir muammo oldida to‘xtab qolishdi. Geografiya va geologiya ma'lumotlari masalani yakuniy hal qilish uchun etarli emas edi. Qadimgi yozma manbalarni o'rganish bir qator hollarda faqat muammolarni chalkashtirib yubordi. Ammo Amudaryoning barcha "sayohatlari" xronologiyasini bilmasdan turib, uning tarixi haqida qanday gapirish mumkin? Bu erda biz daryoni o'rganish tarixining yana bir sahifasini ochamiz, olimlarning fikriga ko'ra, nihoyatda muhim va qiziqarli.
; nomi janubdan arablar tomonidan ko'chirilgan. kurka (yana q. Sirdaryo) ... XIV-XV asrlardan boshlab. mahalliy foydalanish Amudaryo nomini o'z ichiga oladi. Bu gidronim daryo bo'yida joylashgan Amul shahri nomidan olingan. (Amue, Amu, zamonaviy Chardjou) , va uning nomi qadimgi Amarada etnonimiga borib taqaladi; Eron., Turk, Daria - "katta chuqur daryo"... Rossiyada Amudaryo nomi XVII asr oxiridan qo'llanila boshlandi v. Sm. shuningdek, Orol dengizi, Vaxsh, Jeyhun, Zorkoʻl, Kelif Oʻzboy, Moʻynoq, Toʻrtkoʻl, Xorazm viloyati.