|
1 BOB MONOPOLIYA. TABIIY MONOPOLIYA HAQIDA
Monopoliya haqida tushuncha va turlar
Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.
Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi.
Monopoliya koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar.
Monopoliya oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni koʻradilar. Monopoliyaning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi.
Monopoliyaning 6 turi mavjud bo'lib ular: 1.Tabiy monopoliya 2.Legal monopoliya 3.Sun'iy monopoliya 4.Aligopoliya 5.Monopsoniya 6.Sof monopoliya
Narx masalasi alohida e'tibor talab qiladi. siyosatchilar monopolistik subyektlar. Ikkinchisi, yuqorida aytib o'tilganidek, o'zlarining monopol mavqeidan foydalangan holda narxlarga ta'sir o'tkaza oladilar va ba'zan ularni o'rnatadilar. Natijada narxning yangi turi paydo bo'ladi - bozorda monopol mavqega ega bo'lgan tadbirkor tomonidan o'rnatiladigan va cheklangan raqobatga va sotib oluvchining huquqlarining buzilishiga olib keladigan monopol narx.
Monopoliya (Monopoliya) bu
Shuni qo'shimcha qilish kerakki, ushbu narx yuqori foyda yoki monopol foyda olish uchun mo'ljallangan. Monopolistik pozitsiyaning foydasi narxda aniqlanadi.
Monopol narxning o'ziga xos xususiyati shundaki, u talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida vujudga kelgan real bozor narxidan qasddan chetga chiqadi. takliflar. Monopol narx yuqori yoki pastki bo'lib, uni kim shakllantirganiga bog'liq - monopolist yoki monopsonist. Ikkala holatda ham, ikkinchisi sotib oluvchi yoki kichik ishlab chiqaruvchi hisobidan ta'minlanadi: birinchisi ortiqcha to'laydi, ikkinchisi esa tovarlarning tegishli qismini olmaydilar. Shunday qilib, monopol narx - bu jamiyat monopol mavqega ega bo'lganlarni to'lashga majbur bo'lgan muayyan "soliq"
Narx masalasi alohida e'tibor talab qiladi. siyosatchilar monopolistik subyektlar. Ikkinchisi, yuqorida aytib o'tilganidek, o'zlarining monopol mavqeidan foydalangan holda narxlarga ta'sir o'tkaza oladilar va ba'zan ularni o'rnatadilar. Natijada narxning yangi turi paydo bo'ladi - bozorda monopol mavqega ega bo'lgan tadbirkor tomonidan o'rnatiladigan va cheklangan raqobatga va sotib oluvchining huquqlarining buzilishiga olib keladigan monopol narx.
Monopoliya (Monopoliya) bu
Shuni qo'shimcha qilish kerakki, ushbu narx yuqori foyda yoki monopol foyda olish uchun mo'ljallangan. Monopolistik pozitsiyaning foydasi narxda aniqlanadi.
Monopol narxning o'ziga xos xususiyati shundaki, u talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida vujudga kelgan real bozor narxidan qasddan chetga chiqadi. takliflar. Monopol narx yuqori yoki pastki bo'lib, uni kim shakllantirganiga bog'liq - monopolist yoki monopsonist. Ikkala holatda ham, ikkinchisi sotib oluvchi yoki kichik ishlab chiqaruvchi hisobidan ta'minlanadi: birinchisi ortiqcha to'laydi, ikkinchisi esa tovarlarning tegishli qismini olmaydilar. Shunday qilib, monopol narx - bu jamiyat monopol mavqega ega bo'lganlarni to'lashga majbur bo'lgan muayyan "soliq"Ular monopol yuqori va monopolistik past narxlar bilan ajralib turadi. Birinchisi, bozorni egallab olgan monopolist tomonidan o'rnatiladi va alternativadan mahrum bo'lgan xaridor bunga ko'nishga majbur bo'ladi. Ikkinchisi monopolist tomonidan kichik tanlov ishlab chiqaruvchilarga nisbatan shakllantiriladi. Binobarin, monopol narx xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida tovarlarni qayta taqsimlashni amalga oshiradi, ammo bu iqtisodiy emas omillarga asoslangan bunday qayta taqsimlash. Ammo monopol narxning mohiyati shu bilan cheklanib qolmaydi - bu ortiqcha ortiqcha tovarlarni olishni ta'minlaydigan yirik, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishning iqtisodiy afzalliklarini aks ettiradi.
Monopol narx - bu monopolist mahsulot yoki xizmatni sotishi mumkin bo'lgan eng yuqori narx. Biroq, tajriba shuni ko'rsatadiki, bunday narxni uzoq vaqt ushlab turish mumkin emas. Superprofitsiyalar, kuchli magnit kabi, boshqa tadbirkorlarni sohaga jalb qiladi va natijada monopoliyani buzadi
Do'stlaringiz bilan baham: |
