Tabiiy monopoliyani tartibga solish usullari …

2.3 Tabiiy monopoliyani tartibga solish usullari

Tabiiy monopoliya - iqtisodiy tashkilotmi yoki davlat (davlat) tomonidan tartibga solish shakli? Tabiiy monopoliyani tartibga solish usullari:
Bevosita davlat tomonidan tartibga solish (imkoniyatlar va chegaralar),
Franchise bo'yicha savdolar (turli sharoitlarda foydalanish va samaradorlik ehtimoli),
Narxlarni kamsitish (tashkiliy va iqtisodiy jihatlar)
Biz yuqorida berilgan savolga faqat tabiiy monopoliyani davlat tomonidan tartibga solish usullarini, shuningdek uning (tabiiy monopoliya) muammolarini hal qilish mumkin bo'lgan iqtisodiy tashkil etish shakllarini ko'rib chiqish orqali javob berishimiz mumkin.
Siz tabiiy monopoliyani to'g'ridan-to'g'ri davlat tomonidan tartibga solishdan boshlashingiz kerak. Ko'pincha bunday tartibga solish mexanizmi va chegaralari milliy qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Tabiiy monopolistlarning tariflarni belgilash yoki ularga ta'sir qiluvchi ta'sirini to'g'ridan-to'g'ri davlat tomonidan tartibga solish ularning faoliyatida mavjud bo'lgan salbiy omillarning rolini kamaytirishning juda oddiy va tushunarli usuli ekanligiga ishonishadi. Xususan, Rossiya qonunchiligida ushbu usulga ustuvor ahamiyat beriladi.
Ushbu yondashuvni amalga oshirishda darhol bir nechta muammolar yuzaga keladi:
1) tabiiy monopolist faoliyati ustidan davlat nazorati organini yaratish yoki mavjud funktsiyalarni monopoliyaga qarshi tizimga berish zaruriyati;
2) xizmatlar ishlab chiqaruvchisi - tabiiy monopoliyaning haqiqiy xarajatlarini aniq aniqlashning qiyinligi.
Keling, ularni tartibda ko'rib chiqaylik.
Har qanday davlat organining tashkil etilishi davlat mansabdor shaxslarini ushlab turish bilan bog'liq xarajatlar to'g'risida gapirmasdan, jamoat manfaatlarini hukmron guruhlar manfaatlariga almashtirish bilan tahdid qilmoqda. Agar biz Rossiyaning eng yirik korxonalarida - tabiiy monopolistlarda davlatning nazorat paketiga egalik qilsak yoki unga yaqinroq bo'lganini eslasak, bunday idoradan yuqori ijtimoiy samaradorlikni kutmaslik kerakligi ayon bo'ladi.
Shuni aytish mumkinki, ikkinchi muammo Ukrainada ham hal qilinmayapti. Tabiiy monopolistlar - o'zlari ishlab chiqargan mahsulotlar uchun tariflarning oshishi milliy iqtisodiyotda xarajatlar inflyatsiyasini keltirib chiqaradigan korxonalar ekanligiga ishonch hosil qilish oson.
Boshqa tomondan, bunday korxonalarning "behuda axloqi" yaxshi ma'lum. O'rtacha fuqaro (iste'molchi) tabiiy monopolist korxonalar tomonidan haddan tashqari iste'mol qilinishi uchun pirovardida to'laydi.
Xulosa qilib aytish kerakki, mamlakatimizda aniq soddalik bilan to'g'ridan-to'g'ri davlat tomonidan tartibga solish tabiiy monopoliyalarni jamoat manfaatlarini tartibga solishga imkon bermaydi. Aksincha, bu hukmron elita manfaatlariga mos keladi.
Tabiiy monopoliyani tartibga solishning yana bir usuli - bu iqtisodiy tartibga solish mexanizmidan foydalanish. Bu franchayzing savdosi (bunday faoliyatni amalga oshirish huquqi).
Yuqorida, tabiiy monopoliyani tartibga solish masalasini ko'rib chiqayotganda, biz ushbu masalaning echimi bozor tomonidan ham, davlat tomonidan ham, davlat ierarxiyasi doirasida, shaklidan qat'iy nazar, to'g'ridan-to'g'ri faoliyat yoki to'g'ridan-to'g'ri davlat tomonidan tartibga solish cheklangan degan xulosaga keldik.
Birinchi holda, bu butun jamiyat uchun to'lanishi kerak bo'lgan monopol yuqori narxni belgilash bilan xususiy tartibga solinmagan monopoliya (biz monopoliyaga to'g'ridan-to'g'ri davlat zararini ko'rib chiqmoqdamiz).
Ikkinchi holda, iqtisodiy tizim emas, balki ma'muriy boshqaruvning barcha kamchiliklari namoyon bo'ladi, bu erda tabiiy monopoliya (davlat va hukmron elitalar manfaatlariga, lekin umuman jamiyat manfaatlariga emas) echimini siyosiylashtirish jarayonlari mavjud.
Franchayzing bo'yicha tender to'g'risida gap ketganda, biz shartnoma tizimini iqtisodiy tashkil etish shakli sifatida ko'rib chiqamiz, degan xulosaga kelish oson. Shartnoma eng yaxshi sharoitlarni (arzon narx, xizmatlarning keng doirasi va boshqalar) taqdim etadigan ishlab chiqaruvchi (xo'jalik yurituvchi subyekt) bilan tuziladi.
Shartnoma tizimi tabiiy monopoliya muammosini bir marotaba hal qilishiga umid qilishimiz kerakmi? Albatta yo'q. Biz allaqachon ushbu ishda iqtisodiy tashkil qilishning uchta shaklidan birini: bozor, kontrakt tizimi va ierarxiyani tanlash to'g'risida fundamental xulosa chiqardik.
Tabiiy monopoliya hodisasi bundan mustasno emas, shuning uchun tabiiy monopoliyalarni tartibga solishda franshiza uchun tender o'tkazish ham ehtimoliy variantlardan biridir.
Xulosa O. Uilyamson franchayzing bo'yicha tenderlardan foydalanish bo'yicha Amerika tajribasini o'rganish asosida.
Franshiza uchun savdolar AQShga ba'zi tabiiy monopoliyalar bilan bog'liq muammolarni hal qilishga imkon berdi va ularni tartibga solishning boshqa usullariga qaraganda yaxshiroq. Bu yuk tashishni tartibga solish, mahalliy aviakompaniyalarni tashkil qilish, pochta aloqasi, kabel televideniesi tarmoqlarining ishlashiga, ba'zi hollarda kommunal xizmatlarning ishiga, temir yo'llarni tartibga solish muammosiga tegishli.
Nega bunday bo'lishi mumkin?
Yuqorida qayd etilgan holatlarning barchasida, tender g'olibini yangi franchayzingga o'tkazishda aktivlarni baholashda jiddiy muammosiz almashtirilishi mumkin, chunki asosiy ishlab chiqarish ob'ektlari davlat mulki bo'lib, boshqa aktivlar ishlatilgan mulk bozorida nisbatan oson sotilishi (sotib olinishi) mumkin.
Aynan ushbu qoidalar bizni franchayzing bo'yicha tenderlarni Ukrainadagi tabiiy monopoliyalarning ayrim turlarining muammolarini, ayniqsa mahalliy, mahalliy darajada hal qilishning mumkin bo'lgan shakli sifatida ko'rib chiqishga majbur qiladi.
Masalan, ma'lum bir hududni energiya bilan ta'minlash muammosi hal qilinadi. Bir nechta ishlab chiqarish stantsiyalari mavjud, ular har xil narxlarda elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Nega tariflarni minimallashtirish yoki bir xil narxda qo'shimcha xizmatlarni taqdim etish muammosini, masalan, mahalliy hokimiyat tomonidan to'lanadigan bo'lsa, franchayzing bo'yicha savdoga asoslangan isitish muammosini hal qilishga urinmasligingiz kerak?
Mavjud imkoniyatlar, iqtisodiy tashkil etishning barcha shakllaridan foydalanganda muammolar yaxshiroq hal qilinadi.
Tabiiy monopoliyalar haqida gap ketganda, ularni tartibga solishning boshqa usulini - narxlarni kamsitishni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi.
Bizning fikrimizcha narxlarni kamsitishdan foydalanish tabiiy monopoliyada ham, sof daromadni oshirish uchun ham, tartibga soluvchi subyektlarda ham ushbu tabiiy monopoliya korxonasi faoliyatining umumiy salbiy ta'sirini kamaytirish uchun mavjud.
Narxlarni kamsitish nima? Iqtisodiy nazariya ushbu savolga quyidagi javobni beradi - narxlardagi tafovut xarajatlar bilan bog'liq bo'lmagan taqdirda, bitta mahsulotga turli xil narxlarni belgilash amaliyoti.
Bozor mexanizmining qarama-qarshiligi sharoitida narxlarni kamsitishning paydo bo'lishi uchun shart-sharoitlarni izlash kerak. Bir tomondan, bozor - bu juda katta ishqiboz. Ishlab chiqaruvchilarning orqasida, ishlab chiqarish jarayoni tugaganidan so'ng, u tovarlarning sotish narxini belgilaydi. Boshqa tomondan, har bir xo'jalik sub'ekti (bizning holatlarimizda iste'molchi) o'ziga xosdir (har xil ehtiyojlar, kommunal hisob-kitoblar, daromadlar va boshqalar). Shunday qilib, yagona bozor narxida har doim ushbu mahsulot uchun belgilangan bozor narxidan ko'proq pul to'lashga tayyor bo'lgan xaridor mavjud.
Bundan tashqari, ayrim bozorlarni (institutsional, jug'rofiy va hokazo) yakkalanib qolish mumkin emas. Shu bilan bir xil mahsulotni sotishda ushbu bozorlarda har xil narxlardan foydalanishga imkon beradi.
Tabiiy monopoliyalar ko'pincha sof daromadlarini oshirish uchun narxlarni kamsitish amaliyotiga murojaat qilishadi. Buning uchun ular bozorni ajratishadi. Bunday yondashuvga misol sifatida elektr energiyasi, gaz, aloqa xizmatlari, korxonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmatlar uchun tariflarni belgilash va shunga mos ravishda fuqarolar uchun arzonroq tariflar amaliyotini keltirish mumkin.
Xizmatlarni taqdim etish vaqtiga qarab (tariflar, elektr energiyasi, temir yo'l va aviachiptalar va boshqalar) bir nechta tariflardan foydalanish mumkin.
Biroq, xuddi shu mexanizmni nafaqat tabiiy monopoliya, balki monopoliya bilan bog'liq yuklarni engillashtirishga intilayotgan jamiyat ham ishlatishi mumkin. U aholining ijtimoiy zaif guruhlari (nafaqaxo'rlar, nogironlar va boshqalar) uchun pasaytirilgan stavkalarni belgilashi mumkin. Masalan, tabiiy monopolistlar tomonidan taqdim etiladigan turli xil xizmatlarga imtiyozli tariflarning keng qo'llanilishi.
Ushbu imtiyozlarni qoplash manbai bu erda muhimdir. Rossiyada juda tez-tez u aniqlanmaydi yoki tegishli hisob-kitoblarsiz, asossiz ravishda ishlab chiqaruvchiga topshiriladi. Eng keng tarqalgan misol - kommunal takliflar. "Benefitsiarlar" soni allaqachon imtiyozga ega bo'lmagan odamlar soni bilan taqqoslangan. Bu ijtimoiy vaziyatni barqarorlashtirishga yoki tabiiy monopolist korxonasi kapitalining normal ishlab chiqarilishiga yordam bermaydi.
Jamiyat narxlarni kamsitishni qo'llash nafaqat tabiiy monopoliyani to'g'ridan-to'g'ri davlat tomonidan tartibga solishda, balki franchayzing bo'yicha savdolarni o'tkazishda ham qo'llanilishi mumkin.
Shunday qilib, narxlarni kamsitish "ikki qirrali qurolga" aylanadi, bu vosita tabiiy monopoliya tomonidan ham, jamiyat tomonidan ham o'z maqsadlariga erishish uchun ishlatilishi mumkin. Natijada, ma'lum bir "manfaatlar muvozanati" yuzaga keladi va tabiiy monopoliya muammosining jiddiyligi yumshatiladi (yumshatiladi, olib tashlanadi).
Minimal samarali ishlab chiqarish, masalan, elektr energiyasini taqsimlashda jami talabdan oshadigan yoki teng bo'lgan monopoliya. Umuman olganda, monopoliyalar raqobatchilarning kirishlari, davlat imtiyozlari yoki cheklangan ma'lumotlarning to'siqlari natijasida paydo bo'lishi mumkin. Qonun chiqaruvchilar monopoliyaning qanday turlarini ko'rib chiqayotganlarini tushunishlari juda muhimdir, chunki raqobatchilar kirishlari qiyin bo'lgan bozorlarda raqobatni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar samaradorlikni oshirishga olib keladi, tabiiy monopoliyalarga nisbatan esa samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Odatda, tabiiy monopoliyalar holatida tartibga solish, soliqqa tortish yoki milliylashtirish monopoliya holatini suiste'mol qilishni cheklashning eng yaxshi usuli ekanligi ta'kidlanadi.
Tabiiy monopoliya tushunchasi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham rangdir. Davlat, tabiiyki, ko'pchilik davlat mulkida bo'lishi shart bo'lgan tabiiy monopoliyalarni yaratishni postulat qiladi. Bundan tashqari, bunday kompaniyalar odatda ko'plab ijtimoiy funktsiyalarga ega. Ikkinchisi nafaqat Ukrainaga, balki (har holda, yaqin vaqtgacha) ko'plab rivojlangan davlatlar uchun xarakterlidir. Biroq, bizning mamlakatimizda funktsiyalarning bunday kombinatsiyasi, iqtisodiy nuqtai nazardan, monopoliya bo'lmasligi kerak bo'lgan sohalarda ham, davlat monopoliyasini sun'iy ravishda ushlab turish uchun asos yaratadi.
Elektr energetikasida ushbu sohaning tabiiy monopoliyasi bu elektr energiyasini uzatishdir. Bir xonadonga o'n xil etkazib beruvchidan simlarni tortib olish qimmatga tushishi aniq, bundan tashqari, bu "qutidagi osmon" ko'rinishidagi turli xil tashqi ta'sirlarni keltirib chiqaradi. Shu sababli, kichik iste'molchilarga kelsak, elektr energiyasini uzatish tabiiy ravishda monopolistik sektor bo'lib, uni davlat tomonidan tartibga solish kerak. Katta iste'molchilarga kelsak, bu dalil allaqachon noto'g'ri: bitta yirik iste'molchi elektr energiyasini turli manbalardan bir nechta mustaqil tarmoqlar orqali olayotganini tasavvur qilish mumkin. Elektr energiyasini ishlab chiqarish nazariy jihatdan hatto kichik iste'molchilar uchun ham tabiiy monopoliya emas: agar bir nechta ishlab chiqaruvchilar bitta monopol elektr uzatish tarmog'iga ulangan bo'lsa, iste'molchi ulardan har biri bilan shartnoma tuzishi mumkin. Albatta, bir nechta etkazib beruvchilarning xizmatlaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega, ular uzoq hududlarda kam talabga ega bo'lishi mumkin. O'rta va yuqori talabga ega iste'molchilar uchun elektr energiyasini monopol ravishda etkazib berish tarmoqlari mavjud emas, chunki ular gaz bilan ishlaydigan o'zlarining ishlab chiqarish quvvatlarini yaratishi mumkin.
Yuqorida aytilganlarning barchasi shuni ko'rsatadiki, texnologik o'zgarishlarga qaramay, elektroenergetikada tabiiy monopoliya elementlari saqlanib qolmoqda, bu esa ushbu sohani davlat tomonidan tartibga solinishini ham anglatadi. Boshqa tomondan, raqobat mumkin bo'lgan sohada, uni turli yo'llar bilan yaratish mumkin. Ikkita tahdid mavjud: birinchidan, rus an'analariga ko'ra, haddan tashqari tartibga solish raqobatni yoki yangi ishlab chiqarish quvvatlari bozoriga kirishni cheklashi mumkin, ikkinchidan, raqobatni texnologik sabablarga ko'ra bo'lmasligi mumkin bo'lgan holatlarga olib kelishi mumkin. Bitta o'rniga ikkita monopoliyani yaratish, bu jiddiy iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin. Zamonaviy Ukraina uchun yana bir muhim nuqta bor: ishlab chiqarish quvvatlari yoki elektr uzatish tarmoqlarini mahalliy hokimiyatlar yoki yirik kompaniyalar tomonidan egallab olinishi siyosiy sabablarga ko'ra yoki raqobatni cheklash maqsadida iste'molchilar uchun elektr energiyasidan cheklanishiga olib keladi.

2 BOB O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI TABIIY MONOPOLIYA TO'G'RISIDA QONUNLAR VA YOQILG'I ENERGETIKA SOXASIDAGI TO'SIQLAR

2.1 O'zbekiston Respublikasining tabiiy monopoliya to'g'risidagi qonunlar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
TABIIY MONOPOLIYALAR TO‘G‘RISIDA
(yangi tahriri)
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi O‘zbekiston Respublikasi tovar bozorlarida tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga solishdan, shuningdek iste’molchilar, davlat va tabiiy monopoliya subyektlari manfaatlarining mutanosibligini ta’minlashdan iboratdir.
Oldingi tahrirga qarang.

2-modda. Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilik

Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi”;
(2-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
3-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
tabiiy monopoliya — tovar bozorining holati bo‘lib, unda texnologik xususiyatlar tufayli muayyan tovarlar (ishlar, xizmatlar) turlariga (bundan buyon matnda tovarlar deb yuritiladi) bo‘lgan talabni qondirishning raqobatli sharoitlarini yaratish mumkin emas yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas;
tabiiy monopoliya subyekti — tabiiy monopoliya sharoitida tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) bilan band bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyekt (yuridik shaxs);
iste’molchi — tabiiy monopoliya subyekti ishlab chiqarayotgan tovarni olayotgan jismoniy yoki yuridik shaxs;
Oldingi tahrirga qarang.
(3-moddaning beshinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 10-oktabrdagi O‘RQ-59-sonli Qonuniga muvofiq chiqarilgan — O‘R QHT, 2006-y., 41-son, 405-modda)
4-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyati quyidagi sohalarda davlat tomonidan tartibga solinadi:

neft, neft mahsulotlari va gazni quvur orqali transportirovka qilish;
elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish hamda transportirovka qilish;
Oldingi tahrirga qarang.

temir yo‘llar infratuzilmasidan foydalanish hisobga olingan holda temir yo‘llarda tashish;

(4-modda birinchi qismining to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2010-yil 14-dekabrdagi O‘RQ-266-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2010-y., 50-son, 470-modda)
umumiy erkin foydalaniladigan pochta aloqasi xizmatlari;
suv quvurlari va kanalizatsiya xizmati;
aeronavigatsiyalar, portlar va aeroportlar xizmatlari;
Oldingi tahrirga qarang.
(4-moddaning birinchi qismi sakkizinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 30-apreldagi O‘RQ-352-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2013-y., 18-son, 233-modda)
Quyidagilar tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga soluvchi organlardir:
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan organ (bundan buyon matnda vakolatli organ deb yuritiladi).
Tabiiy monopoliya sharoitida ishlab chiqariladigan (realizatsiya qilinadigan) tovarlar (ishlar, xizmatlar) ro‘yxati vakolatli organ tomonidan belgilanadi.
(4-moddaning matni O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 10-oktabrdagi O‘RQ-59-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2006-y., 41-son, 405-modda)
5-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini tartibga solish usullari
Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solish quyidagi usullarda amalga oshiriladi:
narxlarni (tariflarni) yoki ularning eng yuqori (eng past) darajasini belgilash (o‘rnatish) vositasida narxlarni tartibga solish;
xizmat ko‘rsatilishi shart bo‘lgan iste’molchilarni aniqlash va (yoki) ularni tabiiy monopoliya subyektlari realizatsiya qiladigan tovar bilan to‘liq hajmda qondirishning imkoni bo‘lmagan taqdirda, ta’minlashning eng kam darajasini belgilash.
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solish uchun qonunchilikka muvofiq boshqa usullar ham qo‘llanilishi mumkin.

(5-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
6-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi davlat organi tomonidan tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risida qarorlar qabul qilish uchun asoslar

Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi tegishli davlat organi tomonidan muayyan tabiiy monopoliya subyektiga nisbatan ushbu Qonunda va boshqa qonunchilik hujjatlaridan shart tutilgan tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risidagi qaror ishlab chiqarilayotgan (realizatsiya qilinayotgan) tovarlar sifatini oshirish va ularga bo‘lgan talabni qondirishdagi rag‘batlantiruvchi roli hisobga olingan holda uning faoliyatini tahlil qilish asosida qabul qilinadi. Bunda sarf-xarajatlarning qanchalik asosli ekanligi baholanadi va quyidagilar hisobga olinadi:

(6-modda birinchi qismining birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) chiqimlari, shu jumladan ish haqi, xomashyo va materiallar qiymati, qo‘shimchalar, xarajatlar;
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar;
asosiy ishlab chiqarish vositalarining qiymati, ularni takror ishlab chiqarish uchun talab etiladigan investitsiyalarga bo‘lgan ehtiyoj, hamda amortizatsiya ajratmalari;
tovarlar turli narxlarda (tariflarda) realizatsiya qilinishi ehtimolidan kutilayotgan foyda;
iste’molchilar turli guruhlarining tovarlar ishlab chiqariladigan joydan olisligi;
ishlab chiqarilayotgan (realizatsiya qilinayotgan) tovarlar sifatining iste’molchilar talabiga muvofiqligi;
davlat dotatsiyalari va davlat yordamining boshqa chora-tadbirlari.
Muayyan tabiiy monopoliya subyektining faoliyatini tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risida qaror qabul qilayotganda tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ tabiiy monopoliya subyekti tovarlarining iste’molchilari taqdim etgan axborotni ham ko‘rib chiqadi.
7-modda. Narxlarni tartibga solish
Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatida narxlarni tartibga solish vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi.
Tovarlarga narxlar (tariflar) belgilash uchun tabiiy monopoliya subyektlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilangan tartibga muvofiq vakolatli organga narxlarning (tariflarning) loyihalarini hamda ular bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etadilar.
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari tovarlariga taalluqli narxlar (tariflar) loyihalari vakolatli organ tomonidan iste’molchi mahsuloti narxlariga ularning ta’siri hisobga olingan holda bir oy muddat ichida ko‘rib chiqiladi.

(7-moddaning uchinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2017-yil 16-oktabrdagi O‘RQ-448-sonli Qonuni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 2017-y.)
Vakolatli organning narxlar (tariflar) bo‘yicha qarori tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ular kuchga kirishidan kamida o‘n besh kun avval ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi.
8-modda. Xizmat ko‘rsatilishi shart bo‘lgan iste’molchilarni aniqlash
Tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan xizmat ko‘rsatilishi shart bo‘lgan iste’molchilarni aniqlash O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi.
9-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.

Monopoliyaga qarshi davlat organi:
iste’molchilarga realizatsiya qilinadigan tovarlarning hajmlari bo‘yicha shartnomalarga rioya etilishi ustidan;
tovarlar narxini belgilash hamda narxlarni (tariflarni) qo‘llash tartibiga rioya etilishi ustidan;
tabiiy monopoliya subyektlarining tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi va tugatilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
(9-moddaning matni O‘zbekiston Respublikasining 2014-yil 11-dekabrdagi O‘RQ-381-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 50-son, 588-modda)
10-modda. Monopoliyaga qarshi davlat organining tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati sohasidagi vakolatlari
Monopoliyaga qarshi davlat organi:
davlat tomonidan tartibga solish va nazorat amalga oshirilayotgan tabiiy monopoliya subyektlarining Davlat reyestrini tuzadi va yuritadi;
Oldingi tahrirga qarang.
tabiiy monopoliyalar tarmoqlarini tarkibiy jihatdan o‘zgartirish dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
(10-modda O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 7-dekabrdagi O‘RQ-120-sonli Qonuni asosida uchinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan — O‘R QHT, 2007-y., 50-51-son, 499-modda)
ushbu Qonunga rioya etilishini o‘z vakolati doirasida nazorat qiladi;
Oldingi tahrirga qarang.

qonunchilikning buzilish faktlari yuzasidan o‘z vakolati doirasida qarorlar qabul qiladi;

(10-moddaning beshinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
tabiiy monopoliya subyektlariga bajarilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar yuboradi;
Oldingi tahrirga qarang.
(10-moddaning yettinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 7-oktabrdagi O‘RQ-355-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2013-y., 41-son, 543-modda)
Oldingi tahrirga qarang.
(10-moddaning sakkizinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 7-oktabrdagi O‘RQ-355-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2013-y., 41-son, 543-modda)
mahalliy davlat hokimiyati organlariga bajarilishi majburiy bo‘lgan ular tomonidan ushbu Qonunga zid tarzda qabul qilingan hujjatlarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni yuboradi;
ushbu Qonunni qo‘llash yoki buzish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarda sudga da’vo va ariza bilan murojaat etadi hamda ishlar sudda ko‘rib chiqilayotganda qatnashadi.

Oldingi tahrirga qarang.

11-modda. Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish

(11-moddaning nomi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Oldingi tahrirga qarang.

Monopoliyaga qarshi davlat organi o‘z vakolati doirasida yuridik shaxslar, shu jumladan chet el yuridik shaxslari, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadi.

(11-moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Oldingi tahrirga qarang.

Nazorat vazifalarini amalga oshirish chog‘ida monopoliyaga qarshi organ tomonidan olingan materiallar, shu jumladan tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tekshirish va tahlil qilishga doir materiallar, shuningdek yuridik va jismoniy shaxslar, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining murojaatlari hamda prokuratura organlarining taqdimnomalari tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish uchun asos bo‘ladi.

(11-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik to‘g‘risidagi ishlar bir oy muddatda ko‘rib chiqiladi.

(11-moddaning uchinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Ko‘rib chiqilayotgan ishlar yuzasidan qaror xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki boshqaruv organining vakillari hozirligida, shuningdek manfaatdor shaxslarning ishtirokida qabul qilinadi.
Ishni ko‘rib chiqish natijalari yuzasidan monopoliyaga qarshi davlat organining qarori (ko‘rsatmasi) u qabul qilingan kundan e’tiboran besh kundan kechiktirmay manfaatdor taraflarga jo‘natiladi hamda unda belgilangan muddatlarda ijro etilishi shart.
12-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotdan foydalanish huquqi
Monopoliyaga qarshi davlat organi zimmasiga yuklangan vazifalarni bajarish maqsadlarida uning mansabdor shaxslari mahalliy davlat hokimiyati organlaridagi, shuningdek tabiiy monopoliya subyektlaridagi mavjud bo‘lgan tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatiga taalluqli ma’lumotdan moneliksiz foydalanish huquqiga ega bo‘ladilar.
Tabiiy monopoliya subyektlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari monopoliyaga qarshi davlat organining talabiga binoan monopoliyaga qarshi davlat organi ushbu Qonundan shart tutilgan vazifalarni amalga oshirishi uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni, tushuntirishlarni va boshqa ma’lumotni yozma yoki og‘zaki shaklda taqdim etishlari shart.
Monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan ushbu moddaga asosan olingan, tijorat siri bo‘lgan ma’lumotlar oshkor etilishi mumkin emas.
13-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilish
Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish, shuningdek tartibga solish usullarini qo‘llash masalalari yuzasidan qarorlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda qabul qilinadi.
Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish masalalari davlat organlari, iste’molchilarning jamoat birlashmalari va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning takliflari asosida ko‘rib chiqilishi mumkin.
14-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining huquqlari
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliyalar subyektlari quyidagi huquqlarga ega:

Oldingi tahrirga qarang.

realizatsiya qilingan tovarlar haqini to‘lashni ta’minlamayotgan iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni qonunchilikda belgilangan tartibda rad etish;

(14-modda birinchi qismining ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
tabiiy monopoliya sharoitlarida realizatsiya qilinadigan tovarlar narxlarini (tariflarini) vakolatli organni xabardor qilgan holda, barcha iste’molchilar uchun bir vaqtning o‘zida pasaytirish.
(14-moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 7-dekabrdagi O‘RQ-120-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2007-y., 50-51-son, 499-modda)
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.

(14-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
15-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining majburiyatlari
Tabiiy monopoliya subyektlari quyidagilarga majburdirlar:
Oldingi tahrirga qarang.

monopoliyaga qarshi davlat organiga qonunchilikda belgilangan tartibda o‘z faoliyatlari to‘g‘risida hisobot taqdim etish;

(15-moddaning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
o‘z tovarlari sotib olinishida iste’molchilarga teng sharoitlar yaratib berish. Barcha iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun quvvatlar yetarli bo‘lmagan hollarda tovarlar iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlariga muvofiq tartibga solish;
Oldingi tahrirga qarang.

monopoliyaga qarshi davlat organining taqdimnomalariga binoan qonunchilikda belgilangan tartibda shartnomalarga o‘zgartishlar kiritish;

(15-moddaning to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
iste’molchilarning zarur hajmdagi va lozim darajadagi sifatli tovarlarni olishdan iborat huquqlari kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
narxlarni (tariflarni) belgilash uchun vakolatli organga ishonchli axborot taqdim etish.
Oldingi tahrirga qarang.

Oldingi tahrirga qarang.

narxlar (tariflar) yoki ularning eng yuqori (eng past) darajalari tasdiqlanayotganda hisobga olinadigan asosiy vositalarni qonunchilikda belgilangan tartibda tanlov asosida xarid qilish;

(15-moddaning yettinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
tabiiy monopoliya sharoitlarida tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) uchun amalga oshiriladigan to‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlarning alohida-alohida hisobini yuritish.
(15-moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 7-dekabrdagi O‘RQ-120-sonli Qonuni asosida yettinchi va sakkizinchi xatboshilar bilan to‘ldirilgan — O‘R QHT, 2007-y., 50-51-son, 499-modda)
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.

(15-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
16-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini cheklash
Tabiiy monopoliya subyektlariga quyidagilar man etiladi:
agar tabiiy monopoliya subyektining tegishli tovarlarni ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) imkoniyati mavjud bo‘lsa, shunday tovarlarni ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) yuzasidan ayrim iste’molchilar bilan shartnoma tuzishni rad etish;
tovarlar uchun vakolatli organ belgilagan miqdordan ortiq haq olish;
tabiiy monopoliya subyektlarining tovarlaridan foydalanish shartlarini tiqishtirish yoki tabiiy monopoliya subyektlarining tovarlari iste’molchilarini kamsitilishiga yoxud iste’molchilardan belgilangan narxlarda (tariflarda) hisobga olinmagan haq undirish evaziga daromad olishga olib keladigan boshqacha xatti-harakatlarni sodir etish.
Oldingi tahrirga qarang.
tabiiy monopoliya sohasiga kiritilmagan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bozoridagi raqobatni cheklash uchun tabiiy monopoliya holatidan foydalanish.
(16-modda O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 10-oktabrdagi O‘RQ-59-sonli Qonuniga muvofiq beshinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan — O‘R QHT, 2006-y., 41-son, 405-modda)
17-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari tovarlari iste’molchilarining huquqlari
Tabiiy monopoliya subyektlari tovarlarining iste’molchilari quyidagi huquqlarga egadir:
tabiiy monopoliya subyektlarining tovarlarini vakolatli organ belgilangan narxlarda (tariflarda) sotib olish;
hayot, sog‘liq va mol-mulk uchun xavfli kamchiliklari bo‘lgan tovarlar, shuningdek tabiiy monopoliya subyektlarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari (harakatsizligi) oqibatida yetkazilgan moddiy zarar to‘liq hajmda to‘lanishini va ma’naviy ziyon qoplanishini talab etish.
Oldingi tahrirga qarang.

Iste’molchilar qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.

(17-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
18-modda. Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari tovarlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi davlat organlari, monopoliyaga qarshi davlat organi hamda boshqa maxsus vakil qilingan organlar tomonidan qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi.

(18-moddaning matni O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Oldingi tahrirga qarang.

19-modda. Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik

Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlikda aybdor shaxslar qonunda belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
(19-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
20-modda. Monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari (ko‘rsatmalari) ustidan shikoyat qilish
Oldingi tahrirga qarang.

Tabiiy monopoliya subyektlari, davlat organlari, iste’molchilar, iste’molchilarning jamoat birlashmalari monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari (ko‘rsatmalari) ustidan bevosita sudga yoki bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga shikoyat qilishga haqli.

Monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari (ko‘rsatmalari) ustidan bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga shikoyat qilinishi sudga shikoyat qilish huquqini istisno etmaydi.
Monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari (ko‘rsatmalari) ustidan sudga shikoyat qilinishi ularning ijro etilishini sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirguniga qadar to‘xtatib turadi, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va sog‘lig‘iga boshqa haqiqiy xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog‘liq bo‘lgan qarorlar (ko‘rsatmalar) mustasno.
(20-moddaning matni O‘zbekiston Respublikasining 2016-yil 25-apreldagi O‘RQ-405-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2016-y., 17-son, 173-modda)