Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi

2.2. Tabiiy - ilmiy bilish shakllari va metodlari
Tabiiy-ilmiy bilishning shakllariga - nazariy tizimning muhim elementlari hisoblangan muammo, gipoteza, nazariya, shuningdek, g‘oyalarni, tamoyillarni, kategoriya hamda qonuniyatlar kiritiladi.
Ayrim tadqiqotchilar ma’lumot (fakt)larni ham bilishning shakli deb hisoblaydilar. Ma’lumot (ya’ni fakt) - bu voqelikning namoyon bo‘lishi deb tushuniladi.
Muammo-tadqiqotchi tomonidan anglangan, mavjud bilimlar javob bera olmaydigan masaladir. Ilmiy muammoni to‘g‘ri tanlash va qo‘ya bilish muhimdir.
Ma’lumotlarni anglash hamda hal etish chog‘ida faraz yuzaga keladi. Faraz mantiqiy tahlil va baholash natijasida zarur hamda etarli asos bo‘lmaganligi bois inkor etiladi yoki aksincha, ilmiy gipotezaga aylanadi. Ilmiy gipoteza - bu haqqoniyligi yoki qalbakiligi hali isbotlanmagan, ixtiyoriy ravishda emas, balki, muayyan qonun, qoida talablar asosida ilgari surilgan tahminiy bilimdir. Bunda quyidagi talablar qo‘yiladi:

• 
  Taklif etilayotgan gipotezaning asosiy hususiyati azaldan ma’lum va isbotlangan ma’lumotlarni inkor etmasligi lozim.
  
• 
  YAngi gipotezaning ishonchli, qat’iy belgilangan nazariyalarga mos kelishi. Masalan, energiyaning saqlanish va o‘zgarish qonunini kashf etilishi bilan “doimiy dvigatel” yaratish haqidagi barcha yangi takliflar ko‘rilmaydigan bo’ldi.
  
• 
  Ilgari surilayotgan gipotezaning amaliy, tajribaviy jihatdan sinash imkoniyatining mavjudligi.
  
• 
  Gipotezaning oddiyligi.
  

Nazariyaning gipotezadan asosiy farqi uning ishonchliligi va isbotlanganligidir. Ta’kidlash joizki, «nazariya» tushunchasi bir qancha ma’noni anglatadi. Masalan, nazariya hamda amaliyot aloqadorligi haqida fikr yuritilganda gipotezani ham, har qanday konsepsiya yoki qarashlarni ham, ya’ni bu qarashlar qalbaki, tizimlanmagan bo‘lsa ham nazariya deb ataladi.
Ilmiy nuqtai nazardan nazariya - bu jarayon mohiyati haqidagi haqiqiy, isbotlangan, tasdiqlangan bilimlar tizimidir. U ilmiy bilishning oliy shakli bo‘lib, tadqiq etilayotgan ob’ektning strukturasini (tarkibini), funksiyasini hamda rivojlanishini, uni tashkil etgan elementlar o‘rtasidagi aloqadorlikni va bog‘liqlikni ochib beradi.
Nazariyani bilishning oliy shakli sifatidagi hususiyatini anglash uchun, barcha nazariyalar real ob’ektlarni emas, balki ularni ideallashtirilgan modellarini taxlil etishini va shuning uchun ham haqiqiy voqelikni to‘la ifoda etmasligini hisobga olish muhimdir. Bu hususiyatni nazariyani ishlab chiqish jarayonidan amaliyotga tadbiq etish bosqichiga o‘tishda hisobga olish zarur.
Nazariyaning muhim elementlari-tamoyili va qonuniyatlaridir.
Tamoyillar - nazariyaning umumiy va muhim fundamental asoslaridir. Muayyan nazariyada avvalgi bilimni umumlashtiruvchi natijasi sifatida tamoyillar har tomonlama asoslanadi. Nazariyalarning paydo bo‘lishi va izohlanishida tamoyillar tayanch vazifasini o‘taydi. Har bir tamoyil mazmunining asosiy jihatlari nazariyaning qonun hamda kategoriyalari uyg‘unligi asosida aniqlanadi. Qonunlar tamoyillarni konkretlashtirib, ularning amal qilish “mexanizmini”, oqibatlarning bog‘liqligini ochib beradi.
Fan qonunlari - ob’ektiv qonunlarni nazariy tasdiqlashlar shaklida ifodalanishidir (ya’ni, tadqiq etilayotgan jarayonlarning, ob’ektlarning, voqealarning umumiy va zaruriy bog‘liqligi qonunlarini ifodalaydi).
Fan kategoriyalari - nazariya obektiga, predmetiga xos hususiyatlarni tasvirlovchi, nazariyaning birmuncha umumiy va muhim tushunchalaridir.
Qonun hamda tamoyillar ikki yoki bir qancha kategoriyalar mutanosibligi orqali ifodalanadi.
Nazariya - ob’ektlar mohiyatini, ularning amal qilish, o‘zaro bog‘liqlik, o‘zgarish hamda rivojlanish qonunlarini ochib berish asosida voqealarni izohlash, yangi, hali noma’lum ma’lumotlarni hamda ularni tavsiflovchi qonuniyatlarni, tadqiq etilayotgan tizimning istiqboldagi qonuniy holatini bashorat qilish imkonini beradi.