|
8.2. Biosferaga ta’rif va uning tarkibi
«Biosfera» tarjima qilinganda «hayot qobig‘i» ma’nosini anglatadi. Bu ibora birinchi bor 1875 yilda avstriyalik geolog, poleantolog olim Eduard Zyuss (1831-1914) tamonidan kiritilgan. Lekin bundan avval «Yerning ko‘rinishi», «Yerning tirik qobig‘i», «Hayot kengliklari» iboralari ham mavjud bo‘lgan. Avvaliga bu iboralarda bizning sayyoramizda yashovchi tirik organizmlar majmui nazarda tutilgan. Shunday bo‘lsa ham, ba’zi tadqiqotchilar tirik organizmlarning geografik, geologik hatto kosmik jarayonlarga aloqadorligiga, ko‘proq jonli tabiatni jonsiz tabiatning kuchlari va moddalar ta’siriga bog‘liqligiga o‘z e’tiborlarini qaratishgan. Hatto E.Zyuss ham «Biosfera» iborasini kiritgan bo‘lishiga qaramasdan, o‘zining «Lik Zemli» («Yer ko‘rinishi») ilmiy asarida biosferadagi qayta ta’sirlarga e’tibor qaratmagan. U biosferaga «Yer yuzasidagi yashovchi, vaqt va kenglik nuqtai nazaridan chegaralangan organizmlar majmui» deb ta’rif beradi.
Biolog olimlardan birinchi bor Jan Batist Lamark (1744-1829) Yer po‘sti tashkil bo‘lishida tirik organizmlarning muhim rolini ko‘rsatdi. Uning fikricha yer yuzasidagi barcha moddalar Yer po‘stini tashkil etib, tirik organizmlar faoliyati natijasida shakllangan.
Botanika, tuproqshunoslik, o‘simliklar geografiyasi kabi biologik fanlarning rivojlanishi bilan biosfera to‘g‘risida sekin astalik bilan yangi fakt va qarashlar yig‘ila boshladi. Biosferani tushunish uchun kerak bo‘lgan bilimlar «Ekologiya» fanining vujudga kelishiga olib keldi. O‘z o‘rnida, «Ekologiya», organizmlar va atrof-muhitning o‘zaro aloqalarini o‘rganishni maqsad qilib oldi. Biosfera ma’lum darajada tabiat tizimi hisoblanadi, uning mavjudligi esa eng avval tirik organizmlar ishtirokidagi modda va energiya aylanishida belgilanadi.
Nemis fiziolog Pfeffyer (1845-1920) ning «Tirik organizmlarning 3 oziqlanish usuli» ni belgilashi Biosferani tushunishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Ular quyidagilar:
avtotrof - organizmlarning jonsiz tabiat moddalari hisobiga shakllanishi.
geterotrof - organizmlarning quyi molekulyar birikmalardan foydalanishi hisobiga shakllanishi.
miksotrof - organizm shakllanishining aralashgan tipi.
Zamonaviy talqinda Biosfera - Yerning o‘ziga xos qobig‘i bo‘lib, ja’mi tirik organizmlar majmuasini va ular bilan doimiy ravishda almashuvda bo‘ladigan Yer yuzidagi moddalarni o‘z ichiga oladi. Biosfera - atmosfyeraning quyi qatlamlarini, gidrosfyerani va litosfyeraning yuqori qatlamlarini qamrab olgan.
Atmosfyera - Yerning eng engil qobig‘i. Atmosfyera orqali ochiq koinot bilan modda va energiya almashuvi amalaga oshadi. Atmosfyera bir necha qatlamlarga ega:
Troposfyera - quyi qatlam. Yer yuzasiga yaqin joylashgan (9-17 km). Troposfyerada ja’mi suv bug‘lari va atmosfyera gaz tarkibining 80foiz joylashgan;
Stratosfyera - (55 km gacha);
Ionosfyera - bu qatlamda tirik organizmlar uchramaydi (1000 km gacha).
Gidrosfyera - Yerning suv qobig‘i. Yuqori harakatli bo‘lganligi sababli hamma yerda, hatto turli tabiiy jinslar tarkibida ham uchraydi. Natijada Atmosfyera tarkibidagi eng toza suvlarda ham 10-50 mgr/l gacha yeritmalar mavjud. Gidrosfyeraning kimyoviy tarkibini asosan: Na, Mg, Ca, Ci, S, C kabi moddalar tashkil etadi. U yoki bu moddaning suvdagi konsentratsiyasi, o‘simlik va hayvonlar uchun bu moddalarning zarurligini belgilamaydi. Tirik organizmlar o‘zlashtiradigan eng zarur moddalar N, P, Si hisoblanadi. Okean suvlarining muhim xususiyati shundan iboratki, asosiy ionlar Dunyo Okeani hajmida doimiy mutanosiblikda bo‘ladi.
Litosfyera - cho‘kindi va magmatik jinslardan tashkil topgan Yerning tashqi qattiq qobig‘idir. Hozirgi kunda Moxorovichich seysmik chegarasidan yuqorida joylashgan qattiq qatlamni «Yer qobig‘i» deb qabul qilinadi. Litosfyeraning yuza qatlamida jonli materiya, mineral (noorganik) materiya bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi, bu qatlam tuproq deb ataladi. Organizm qoldiqlari chirigandan so‘ng, «gumusga» (tuproqning unumdor qatlami) aylanadi. Minerallar, organik moddalar, tirik organizmlar, suv va gaz tuproqning tashkiliy qismlari hisoblanadi. O, Si, Ai, Fe, Ca, Mg, Na, K kabi elementlar Litosfyeraning asosiy kimyoviy tarkibini tashkil etadi.
Yer po‘stining og‘irligining deyarli yarmi va hajmining 92foiz kislorodga tegishli, shu o‘rinda ta’kidlash joizki kislorod jinslarni shakllantiruvchi minerallardagi boshqa elementlar bilan chambarchas bog‘langan. YA’ni, bu holatga boshqacha izoh beradigan bo‘lsak - Yer po‘sti - geologik rivojlanish davridagi kimyoviy bog‘langan kislorodning «Qirolligidir».
Sekin - asta jonli va jonsiz tabiat orasidagi o‘zaro aloqa, tirik organizmlar va ular paydo qilgan tizimlarning, ularni o‘rab turgan fizikaviy, kimyoviy va geologik omillarga qayta ta’siri xususidagi fikr - mulohazalar olimlarni ko‘proq qiziqtira boshladi. Oqibatda, aniq izlanish va tadqiqotlarda o‘z tastig‘ini topa boshladi. Bunga olimlarning tabiatni o‘rganishidagi umumiy yondoshuvlarning o‘zgarishi sabab bo‘ldi. Ular, tabiatdagi jarayonlarni, alohida fan yo‘nalishi yakka holda o‘rganishi noo‘rin ekanligini tushuna boshladilar. SHu sabab XIX-XX asrlar bo‘sag‘asida fanga tabiatni o‘rganishning yaxlit yondoshuvi, g‘oyalari kirib keldi. Buning natijasida hozirgi kundagi tabiatni o‘rganishning tizimli metodlari shakllandi.
Biotik yoki jonli omillarning, abiotik yoki fizikaviy shartsharoitlarga ta’siri xususidagi izlanishlarda bunday yondoshuvning natijalari tezda nomoyon bo‘la boshladi. Masalan, dengiz suvining tarkibini, ko‘proq dengiz organizmlarining faolligi belgilashi aniqlandi. Qumli tuproqda yashovchi o‘simliklar, tuproqning tuzilishini o‘zgartiradi. Tirik organizmlar hatto bizning atmosfyera tarkibini ham nazorat qiladi. SHunga o‘xshash misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bu misollar jonli va jonsiz tabiat o‘rtasidagi qayta aloqa mavjudligi, va buning oqibatida tirik materiya o‘ziga xos holda Yer ko‘rinishini o‘zgartirishiga guvohlik beradi. SHunday qilib Biosferani jonsiz tabiatdan ajratib o‘rganish noto‘g‘ri bo‘lar edi, sababi bir tamondan biosfera jonsiz tabiatga tobe bo‘lsa, ikkinchi tamondan o‘zi unga to‘xtovsiz ta’sir o‘tkazadi. Tabiiyotshunos olimlar o‘z oldilariga Yer yuzasi va Yer po‘stida yuz berayotgan fizikaviy, kimyoviy va geologik jarayonlarga tirik materiya «qanday qilib» va «qancha miqdorda» ta’sir ko‘rsatadi?-degan savollarga javob izlashni maqsad qilib qo‘yganlar. Faqat shunday yondoshuvgina «Biosfera konsepsiyasi» haqida to‘liq tushuncha berishi mumkin. Aynan shunday vazifani bajarishni buyuk rus olimi Vladimir Ivanovich Vernadskiy (1863-1945) o‘z zimmasiga olgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
