va qishioq x o 'jalig id a foydalanish uchun yaroqli y er resurslari ka-
m ayib ketmoqda.
Insoniyattarixi davom ida 2 mlrd. gektardan ortiq u n u m d o rtu p ro q -
li yerlar yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoram izdagi qishioq
x o ‘jaligi uchun yaroqli yerlar m aydoni sho‘r bosishi, choMga ay-
lanishi, yem irilishi natijasida 5 -7 mln. gektarga y erlar kam aym oqda.
Yer yuzida dehqonchilik m aqsadlarida ishlatiladigan yerlar m avjud
yerlar hududining 10 foizini tashkil qiladi. 0 ‘zbekiston Respublika-
sida esa um um iy yer m aydoni 44,9 mln. gektar b o ‘lib, foydalanila-
digan qishioq x o ‘jalig i m aydoni 26,5 m lnga,
haydaladigan ekinzorlar
salkam 4 ?5 m ln.ga su g ‘oriladigan yerlar esa 4,2 m ln. ga ni tashkil eta
di. Y eryu zi tuproq qatlam ining hozirgi holati birinchi navbatda kishi-
lik jam iyatining faoliyati bilan belgilanadi. Inson tuproqlarga salbiy
va ijobiy ta'sir k o ‘rsatishi m um kin. Inson tuproqlarning hosildorligini
oshirishi, yerlarning holatini yaxshilashi m um kin. Inson dehqonchilik
faoliyatida yerga nisbatan to ‘g ‘ri m unosabatda b o ‘lsa, tuproqning ho
lati va biologik xususiyati yaxshilanadi, hosildorlik ortadi. A sk holda
buning teskarisi yuz beradi.
K o‘pincha biz insonning tuproqqa nisbatan ijobiy ta ’sirini em as,
y a ’ni ц sho‘rianadi, eroziyaga uchraydi, tuproq tuzilishi, sifati bu-
ziladi, 0 ‘t bosadi va boshqa salbiy holatlar yuz beradi.
Antropogen eroziya tuproq resurslaridan noto‘g ‘ri foydalanishning
oqibati bo ‘lib uning asosiy sabablari o ‘rmon va to'qaylarni
qirqib yu-
borish, yaylovlarda chorva mollarini boqish norm asiga amal qilm aslik,
dehqonchilik yuritishning noto‘g ‘ri metodlaridan foydalanish va suv
resurslaridan oqilona foydalanmaslik va boshqalar shular jumlasidandir.
Shuning bilan birga shahar va y o ‘llarning qurilishi, atrof-m uhit-
ning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga ja v o b berm asligi
natijasida tuproqlar bevosita y o ‘q qilinishi,
yaroqsiz holga kelishi,
yem iriljshi m um kin. Tabiatda esa sham ol va suv ta ’sirida tuproqlar-
ning yem irilishi yoki eroziyasi kuzatiladi. Turli m a’lum otlarga k o ‘ra
kuni Yer yuzida eroziya natijasida 3500 gektar unum dor tuproqli yer
lar ishdan chiqadi. Suv eroziyasi k o ‘proq to g ‘ oldi va to g ‘li tum an-
larda, shamol eroziyasi tekisliklarda k o 'p ro q kuzatiladi. Eroziyaga
153
qarshi talablarga amal qilm ay qiyaiik yerlarni o ‘zlashtirish (m isol uc
hun, 8 gradusdan ortiq qiya yerlarni terassiyalam asdan haydash, ariq-
lar y o ‘l q o 'y ilm ay d igan qiyaliklarda sug‘orish, eroziyaga qarshi jihoz
va inshootlarisiz su g ‘orish va boshqalar), sham ol kuchli b o ‘lgan jo y -
larda o ‘rm onlashtirish m eliorativ tadbirlam i o 'tk azm ay o ‘zlashtirish
ham deflatsiya (sham ol) va suv (irrigatsion) tuproq erroziyasi yuzaga
kelishiga olib keladi. R espublikam izdagi yerlam ing 70% i esa suv va
sham ol eroziyasiga uchragan.
S ug‘orish va drenaj sistem alarining jism oniy eskirishi, su g ‘orish
texnikasining
eskirganligi, suvdan tejam siz foydalanish, yer kuchini
y o ‘qotuvchi ekinlar ekilishi, tuproq m eliorativ holatini yom onlashu-
viga, sh o ‘rlanishiga, chiqindi zaxiralarining kam ayishiga olib keladi.
Ayniqsa yerlarning nihoyat darajada sho‘rlanganligi 0 ‘zbekiston
uchun
ulkan
m uam m odir.
R espublikam izda
yetishtirilayotgan
oziq-ovqat m ahsulotlarining 98% idan ko‘pi su g ‘oriladigan yerlar-
dan olinadi. K eyingi paytda Respublikam izdagi dem ografik m uhit
su g ‘oriladigan yerlarni biroz bo‘lsada kam ayishi ham da ekologik
holatining buzilishiga sabab bo'lm oqda. A gar 1970-yilda
aholi jo n
boshiga 0,20 ga, 1980-yilda 0,18 ga b o ‘lgan b o is a , 1995-yilda esa
ushbu holat 0,17 ga ni tashkil etdi. 0 ‘zbekistonda su g ‘oriladigan
yerlarning 50 foizdan o rtig ‘i turli darajada sho‘rlangan. Ayniqsa,
Q oraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm , Buxoro va Sirdaryo viloyati
tuproqlari kuchli sho'rlangan. Sug‘oriladigan yerlar 40% ining tuproq
unum dorligi ju da past, 50,2 min gektar yerlar rekultivatsiya qilinishini
talab etadi. T uproqlarda chirindi m iqdori 3 0 -5 0 foizgacha kam ay-
gan. 2 mln. gektarga yaqin yerlar eroziyaga uchragan. B unday yerlar
F arg ’ona,
Surxondaryo, Q ashqadaryo viloyatlarida keng tarqalgan.
C h o ‘l hududlarini o ‘zlashtirishda oqova suvlarni chiqarishni i-
shonchli ta'm in lam ay turib, yerlarni su g ‘orishda botqoqlikka ay-
lanishiga va ikkilam chi sh o ‘rlanishiga olib keldi. 18 m ing ga yerdan
ikkinchi sh o 'rla n ish va 600 m ing ga yerdan esa har xil kasallanish
sababli foydalanish qiyin b o ‘lmoqda.
Shunindek, yerlarni su g ‘orishda y o ‘l q o ‘yilgan kam chiliklar nati
jasid a 2 0 0 0 -2 0 0 4 -y illar davom ida keng m iqyosda suv bosishi ku-
154
zatildi. 0 ‘zbekiston R espublikasida 35% atrofida yerni suv bosdi,
N avoiy, Sirdaryo va Q ashqadaryo v iloyatlarida sug‘oriladigan yer-
larning 50% dan k o ‘pini suv bosdi. Buxoro, Xorazm viloyatlarida
-40% dan k o ‘pini,
A ndijon, F a rg 'o n a va N am angan viloyatlarida
2 5 -3 0 % ini suv bosdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
