Tabiiy fanlar fakulteti "tasdiqlayman"

Respublika yengil sanoat tizimida faoliyat ko„rsatayotgan tarmoqlar va hududlar  bo„yicha taqsimlanishi 

01.01.2017 yil 

T/r 

Hududlar 

To‗qimachilik tarmog‗i 

 

Tikuvchilik 

tarmog‗i jami 

Yengil 

sanoatning 

boshqa 

sohalari jami 

Yengil 

sanoat bo‗yicha 

jami 

Ip 

gazlama 

tarmog‗i, 

dona 

Ipakchilik 

tarmog‗i, 

dona 

Paxta 

tozalash 

tarmog‗i, 

dona 

Pillakashli

k tarmog‗i, 

dona 

Jun 

mahsulotlari 

tarmog‗i, 

dona 

Trikotaj 

tarmog‗ija

mi 

To‗qimachi

likning 

boshqa 

tarmoqlari, 

dona 

To‗qimachilik tarmog‗i 

bo‗yicha jami 

Dona 

foizda* 

dona 

foizda* 

dona 

foizda

* 

dona 

foizda 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

1.  Qoraqalpog‗iston 

20 

1 

8 

4 

5 

63 

104 

205 

3,6 

110 

4,5 

7 

0,9 

322 

3,6 

2.  Andijon viloyati 

142 

15 

50 

9 

7 

205 

351 

779 

13,8 

198 

8,0 

184 

23,4 

1161 

13,0 

3.  Buxoro viloyati 

143 

7 

13 

2 

16 

37 

208 

426 

7,5 

167 

6,8 

23 

2,9 

616 

6,9 

4.  Jizzax viloyati 

48 

2 

8 

1 

8 

16 

96 

179 

3,2 

124 

5,0 

15 

1,9 

318 

3,6 

5.  Qashqadaryo viloyati 

39 

1 

15 

4 

6 

26 

108 

199 

3,5 

176 

7,1 

10 

1,3 

385 

4,3 

6.  Navoiy viloyati 

11 

0 

3 

0 

8 

17 

53 

92 

1,6 

91 

3,7 

16 

2,0 

199 

2,2 

7.  Namangan viloyati 

189 

15 

22 

13 

55 

119 

330 

743 

13,1 

262 

10,6 

90 

11,4 

1095 

12,3 

8.  Samarqand viloyati 

60 

17 

10 

3 

32 

35 

178 

335 

5,9 

178 

7,2 

45 

5,7 

558 

6,3 

9.  Surxondaryo viloyati 

40 

2 

15 

0 

8 

15 

95 

175 

3,1 

142 

5,8 

9 

1,1 

326 

3,7 

10.  Sirdaryo viloyati 

37 

4 

10 

0 

7 

18 

79 

155 

2,7 

89 

3,6 

9 

1,1 

253 

2,8 

11.  Toshkent shahri 

124 

17 

5 

6 

15 

255 

381 

803 

14,2 

281 

11,4 

182 

23,1 

1266 

14,2 

12.  Toshkent viloyati 

69 

3 

17 

3 

14 

122 

232 

460 

8,1 

216 

8,8 

41 

5,2 

717 

8,0 

13.  Farg‗ona viloyati 

166 

70 

40 

6 

18 

216 

318 

834 

14,7 

251 

10,2 

139 

17,7 

1224 

13,7 

14.  Xorazm viloyati 

28 

2 

11 

5 

25 

62 

138 

271 

4,8 

183 

7,4 

17 

2,2 

471 

5,3 

Jami 

1116 

156 

227 

56 

224 

1206 

2671 

5656 

100 

2468 

100 

787 

100 

8911 

100 

 

---

42 

 

1.  Yengil  sanoat  korxonalarining  eng  zich  joylashuvi  –  Toshkent  shahri 

(14,2 foiz), Farg‗ona viloyati (13,7 foiz), Andijon viloyati (13 foiz) va Namangan 

viloyati  (12,3  foiz)  hissasiga  to‗g‗ri  kelmoqda.  Xuddi  shu  holat  to‗qimachilik 

tarmog‗i korxonalarining hududiy joylashuvida kuzatiladi. 

2.  Bugungi  kunda  erkin  iqtisodiy  hududlar  tashkil  etilgan  Navoiy  viloyati 

(2,2  foiz),  Jizzax  viloyati  (3,6  foiz),  Toshkent  viloyati  (8  foiz)da  yengil  sanoat, 

jumladan to‗qimachilik korxonalarining joylashuvi juda kam miqdorlarni namoyon 

qilmoqda.  Fikrimizcha,  mazkur  hududlarning  imkoniyatlaridan  yuqori  darajada 

foydalanish borasida tizimli chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim. 

3.  Yengil  sanoat  korxonalarining  joylashuvi  respublikamizning  aholi  soni 

ko‗p  bo‗lgan  hududlari  Xorazm  (5,3  foiz),  Qoraqalpog‗iston  (3,6  foiz), 

Surxondaryo (3,7 foiz) viloyatlarida ham past miqdorlarni tashkil etmoqda. Ushbu 

hududlarda aholi bandligini ta‘minlash, paxta xomashyosini joyida qayta ishlashni 

yo‗lga  qo‗yish  orqali  eksport  salohiyatini oshirish  maqsadida mazkur  hududlarda 

yengil  sanoat,  jumladan to‗qimachilik  majmuasini  rivojlantirishga  e‘tibor qaratish 

zarur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

43 

 

II BOB. FARG„ONA VILOYATIDA YENGIL SANOAT 

MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHNING SHAKLLANISHI VA 

RIVOJLANISHI 

2.1.Farg„ona viloyati sanoatining tarmoqlar va hududiy tarkibi, uning asosiy 

hususiyatlari 

Mamlakat iqtisodiyotining asosini sanoat va qishloq xo‗jaligi tashkil qiladi. 

Sanoatning rivojlanishi mamlakat xo‗jaligini  belgilab beruvchi asosiy omillardan 

biridir. 

Farg‗ona  viloyati  sanoatining  ko‗lami  va  ahamiyati  jihatidan 

respublikamizda  etakchi  viloyatlardan  hisoblanadi.  Zero,  birinchi  Prezidentimiz 

I.A.Karimov aytganlaridek, Farg‗ona viloyati o‗zining er osti va er usti boyliklari, 

rivojlangan 

sanoat 

va 

kommunikatsiya 

tarmoqlari, 

ijtimoiy- 

iqtisodiy 

infratuzilmalar,eng muhimi , ishning negizini biladigan, izlanuvchan va bunyodkor 

eli bilan mamlakatimiz taraqqiyotida alohida o‗rin tutadi. 

 

Farg‗ona  viloyatida  respublika  iqtisodiyotida  etakchi  o‗rin  tutuvchi  yirik 

korxonalar,  shu  jumladan  ―Farg‗ona  neftni  qayta  ishlash  birlashmasi‖, 

―Farg‗onaazot  aksionerlik  jamiyati‖,  ―Farg‗ona  furan  birikmalari  zavodi‖, 

―Quvasoy  sement  aksionerlik  jamiyati‖,    ―Quvasoyshifer‖  aj,  ―Quvasoykvars‖ 

aksionerlik jamiyatlari shu erda  joylashgan. 

Qolaversa,  bu  erda  O‗zbekistonda  ilk  bor  qurilgan  bir  qancha  ishlab 

chiqarish  korxonalari  bor:  Farg‗ona  elektr  stansiyasi,  Farg‗ona  to‗qimachilik 

korxonasi, Oltiariq neftni qayta ishlash birlashmasi, Qo‗qon supurfosfat korxonasi 

shular jumlasidandir. 

 

Viloyat  sanoatining  shakllanishi  va  rivojlanishi    XIX    asr  oxiri  va  XX  asr 

boshlariga borib taqaladi. Viloyat sanoatining  tashkil topishi  hozirda  ham etakchi 

bo‗lgan  paxtachilik,  ipakchilik  kabilarning  talab  ehtiyojlari    qondirish 

maqsadlarida  tashkil  topdi  va  rivojlandi.  Yillar  davomida  sanoat  tarmoqlari  asta-

sekin  takomillashib o‗zaro bog‗liqligini vujudga keltirdi. 

XIX  asr  oxirlariga  kelib  viloyat  hududida  bir  qancha  hunarmandchilik 

korxonalari  mavjud edi.  SHuningdek  bir qancha ibtidoiy  yog‗  ishlab  chiqaruvchi, 

---

44 

 

paxta tozalovchi, vino va charm zavodlari bor edi xolos. Neftni oddiy usulda qayta 

ishlash  va  ozokerit  qazib  olish  bilan  shug‗illanilardi.  1914  yilda  butun  viloyat 

sanoat  mahsulotining  88  %  dan  ortig‗ini  qishloq  xo‗jaligi  mahsulotlarini  qayta 

ishlovchi  korxonalar  bergan  bo‗lsa,  qolgan    9  %  ini  oziq-ovqat,  ko‗n  va  boshqa 

sanoat tarmoqlari va faqatgina  3 %  nigina og‗ir sanoat tarmog‗i berar edi. 

Sanoat  ishlab  chiqarishning  hududiy  tarkibiga  e‘tibor  berilsa,  Farg‗ona 

shahrining  ulushi  juda  yuqoriligini  ko‗rish  mumkin  (5-rasm).  Bu  shaharda 

sanoatning  yoqilg‗i, kimyo va neft –kimyo, oziq-ovqat , yengil sanoat tarmoqlari 

yaxshi  rivojlangan    bo‗lib,  neftni  qayta  ishlash  birlashmasi,  furan  birikmalari  

zavodi, to‗qimachilik kombinati, azot zavodi shaharning asosiy korxonalaridir. 

 

Sanoatining  ahamiyati  jihatidan  keyingi  o‗rinni  Quvasoy  shahri  egallaydi. 

Bu shaharda  sanoatning yirik korxonalari qatoriga ― Quvasoysement‖ aksionerlik 

jamiyati,  ―Quvasoyshifer‖  aksionerlik  jamiyati  ,  Quvasoy  ―  Kvars‖  aksionerlik 

jamiyati va boshqa korxonalar kiradi. 

 

Sanoatning  ko‗lami  jihatidan  keyingi  o‗rinlarni  Qo‗qon  shahri,  Toshloq, 

Quva,  tumanlari  egallaydi.  Bu  hududlarda  Qo‗qon  superfosfot  zavodi,  Qo‗qon 

mexanika zavodi, Qo‗qon ―To‗qimamash‖, Toshloq ―DEU Tekstayl kompani‖ k/k, 

Quva ma‘suliyati cheklangan jamiyati, Quva don kombinati kabi yirik korxonalar 

joylashgan. 

 

Viloyatning  So‗x,  Furqat,  Qo‗shtepa  tumanlarida  esa  sanoat  yaxshi 

rivojlanmagan. 

Viloyatda  sanoatning  hududiy  sig‗imiga  e‘tibor  berilsa,  bu  erda  ham 

Farg‗ona  shahrining  sanoat  sig‗imi  juda  kattaligini  ko‗rishimiz  mumkin.  CHunki 

bu  shahar  viloyat  bor-yo‗g‗i  maydonining    1,3  %  ini,  yirik  shaharlar  umumiy 

maydonini 20,8  % ini  egallagani  holda  viloyat  jami  sanoat  mahsulotining 60,2  % 

ini ishlab chiqargan. 

 

SHuningdek,  Qo‗qon  shahri,  sanoatning  sig‗imi    viloyat  va  yirik  shaharlar 

o‗rtacha    darajasidan  yuqoriligini  ko‗rish  mumkin.  Quvasoy  va  Marg‗ilon 

shaharlarida  esa  sanoat  sig‗imi  yirik  shaharlar  o‗rtacha  ko‗rsatkichidan  baland. 

---

45 

 

Qolgan barcha tumanlarda sanoat sig‗imi viloyat ko‗rsatkichidan bir necha barobar 

past. 

5-rasm.

---

46 

 

 

Ko‗rinib  turibdiki,  viloyat  sanoatining  asosiy  qismi  Farg‗ona,  Quvasoy, 

Qo‗qon  shaharlarida  joylashgan  bo‗lib,  bu  uch  shahar  butun  viloyat  jami  sanoat 

mahsulotining  79,3  %  i  ishlab  chiqargan.  Viloyatning  qishloq  tumanlarida  ( 

nisbatan  Toshloq,  Quva  va  Bag‗dod  tumanlaridan  tashqari)  sanoat  yaxshi 

shakllanmagan. 

 

SHaharlar  darajasida  esa  Farg‗ona  va  Quvasoy  shaharlarida  sanoatning 

mujassamlashuvi    yaxshi  ko‗rsatkichlarni  qayt  etgan  bo‗lsa,  Qo‗qon    hamda 

Marg‗ilon  shaharlarida  bu  holatning  aksini  ko‗rish  mumkin.  Qishloq  tumanlari 

ichida Toshloq, Rishton, Quva, Beshariq va bag‗dod tumanlarida  sanoat nisbatan 

yaxshi  mujassamlashgan  bo‗lsa,  qolgan  tumanlarda  sanoatning  mujassamlashuvi 

hamon orqada qolmoqda. 

 

Viloyatda  sanoat  maxsulotlari  ishlab  chiqarish  keyingi  yillarda  pasaygan. 

CHunki  viloyatning    asosiy  sanoat  korxonalarida  sanoat  ishlab  chiqarishning 

keskin kamayishiga sabab bo‗ldi. Masalan,  Qorovulbozordagi neftni qayta ishlash 

zavodining  qurilishi  va  tushirilishi,  natijada  esa  FNQZ  xom-  ashyo  etishmasligi 

oqibatida  maxsulot ishlab chiqarish qisqardi. YOki ― Quvasoysement‖ aksionerlik 

jamiyatida  sement  ishlab  chiqarish,  ―  Quvasoyshifer‖  aksionerlik  jamiyati    shifer 

ishlab chiqarishning kamayishi shular jumlasidandir. 

Yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish aholining qadimdan shug‗illanib 

kelgan  kasbiy  faoliyatiga  ham  bog‗liq.  Farg‗ona  vodiysi,  umuman  O‗zbekiston 

aholisi turmush tarzida hunarmandchilikni roli beqiyos bo‗lgan. 

 

Hunarmandchilik  tushunchasi  turli  mehnat  qurollari  yordamida  xom 

ashyodan  har  xil  maxsulotlar  ishlab  chiqarishni  nazarda  tutadi.  Ishlab  chiqarish 

jarayonlarining jadal  sur‘atlar bilan o‗sishi natijasida  hunarmandchilik bir necha 

o‗n  yillar  davomida  asta-  sekin  dehqonchilik  va  chorvachilikdan  ajralib  chiqdi. 

Uzoq  yillar  hunarmandchilikning  turli  sohalari    (duradgorlik,  temirchilik, 

misgarlik, tikuvchilik, ko‗nchilik, kashtado‗zlik, toshtaroshlik, zargarlik, degrezlik, 

rixtagarlik,  kulolchilik  va  boshqalar)    paydo  bo‗ldi.    Farg‗ona  vodiysi  aholisi 

qadimdan  shoyi,  atlas  mahsulotlari,  do‗ppi,  pichoq,  zargarlik  va  sopol  buyumlari 

ishlab  chiqarish  bilan  shug‗illangan.  Bu  mahsulotlar  nafaqat  mahalliy  aholi 

---

47 

 

ehtiyojini,  balki  respublikaning  boshqa  mintaqalari  ,  hattoki  ayrim  chet 

mamlakatlari  aholisi  ehtiyojini  ham  qondirgan.  Ayrim  ma‘lumotlarga  qaraganda 

Qo‗qon xonligi davrida ip, jun mahsulotlari, atlas, shoyi, qog‗oz hamda zargarlik 

mahsulotlari  Evropa  mamlakatlari  bozorlarigacha  kirib  borgan.    Viloyatda 

hunarmandchilik markazlari sifatida o‗sha davrlarda Qo‗qon, Rishton va Marg‗ilon 

tilga olinib, bu shaharlar hunarmandlarining dong‗i yoyilgan edi.   

Rossiya 

istilosiga 

qadar 

Farg‗ona 

hunarmandchiligining 

asosiy  

tarmoqlaridan  biri  to‗quvchilik  edi.    SHuningdek,  ipakchilik  ham  juda  yaxshi 

rivojlangan  bo‗lib,  Marg‗ilon  va  Qo‗qon  shaharlari  bu  sohalarning  asosiy 

markazlari  edi.  XIX  asrning    oxirida  viloyatda  etishtirilgan    pillaning  1/3    qismi 

mahalliy  hunarmandchilik  korxonalarida    qayta  ishlangan.    Ipak  matolarning  bir 

qismi ichki bozorda, qolgan qismi tashqi bozorda sotilgan.  

Ipak  matolar  doimo  aholi  uchun  zarur  bo‗lgan    va  shuning  uchun    bunday 

mahsulotlar  ishlab  chiqarishga  qiziqish  yuqori  bo‗lgan.  Ammo    Turkistonning 

Rossiya mustamlakasiga  aylantirishi va Rossiya sanoati ishlab chiqargan arzon ip 

gazlamalarning  olib  kelinishi  mahalliy  to‗qimachilikka  zarar  ko‗rsatdi.    SHunga 

qaramay yirik shaharlarda ayrim ipak matosi ishlab chiqaruvchi korxonalarni yirik 

pillakashlik  fabrikalariga  aylantirish  boshlandi.      Ammo  bu  kutilgan  natijani  

bermagach, ipak  mahsulotlari ishlab chiqarish qisqara boshladi.  O‗sha davrlarda 

Turkistonda  mavjud  ipakni  qata  ishlovchi  korxonalarning  4/5  qismi    Farg‗ona 

viloyatida , asosan Marg‗ilonda joylashgan edi.  

Viloyatda misgarlik va zargarlik  kabi sohalar ham yaxshi rivojlangan bo‗lib, 

turli-tuman  ish  qurollari  yordamida  misgarlar  badiiy  ishlov berilgan    qumg‗onlar, 

patnislar  va  kosalar    ishlab  chiqarganlar.  Mintaqa  aholsi  shuningdek  kulolchilik 

bilan ham shug‗illanib kelgan. Viloyatda kulolchilikning markazi  Rishton bo‗lib, 

qadimdan  o‗z  kulolchilik  mahsulotlari  bilan  dunyoga  mashhur.  Rishton  kulollari 

nafaqat  mahalliy  aholi  iste‘molini  balki,  xorij  mamlakatlari  aholisini  ham 

kulolchilik  mahsulotlari  bilan  ta‘minlagan.  Bu  erda  turli  hajmdagi  idishlar, 

xumlar,ko‗zalar,kosa,  piyola,choynak,  obdasta  va  boshqa  aholi  ehtiyoji  uchun 

zarur bo‗lgan barcha kulolchilik mahsulotlari yaratilgan.  

---

48 

 

Farg‗ona  viloyati  aholisi    pichoq,  turli  matolar,  yog‗och-o‗ymakorlik 

mahsulotlari,  gilam,  temirchilik  mahsulotlari  va  boshqalarga  bo‗lgan  ehtiyojini  

mahalliy  hunarmandlar  tomonidan  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  bilan 

qondirishgan.  XX  asr  boshlarigacha  viloyat,  umuman  respublika  aholisi  ijtimoiy 

hayotida hunarmandchilik juda muhim o‗rin tutgan.  Aynan shu davrdan boshlab, 

asta-  sekinlik  bilan  hunarmandchilik    o‗rnini  sanoatlashgan,  texnik  va  texnologik 

jihatdan    yuksakroq    korxonalar  egallay  boshladi  va  hunarmandchilikni  roli 

kamaya bordi. 

Bugungi  kunga  kelib  hunarmandchilik  mahsulotlarining  katta  qismi  sanoat 

usulida  (chinni,  ko‗za,  kosa,  piyola,    ayrim  to‗qimachilik,  tikuvchilik  va  boshqa 

maxsulotlar)  ishlab  chiqarilmoqda.  Ammo  ba‘zi  hunarmandchilik  mahsulotlari 

hamon  mahalliy  ustalar  tomonidan  ishlab  chiqarilmoqda.  Masalan,  tandir,  shoyi, 

atlas,xumlar,  lagan,  tovoq,  ko‗zalar,  qishloq  xo‗jalik  buyumlari  shular 

jumlasidandir.