1.2.O„zbekiston sanoatida yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning
geografik jihatlari
O‗zbekiston iqtisodiyotida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda yengil
sanoat markaziy o‗rinda turadi, chunki, ushbu tarmoq aholi iste‘mol tovarlari
20
ishlab chiqarish davomida bozor ehtiyojlarining katta qismi to‗yinishiga ta‘sir
qiladi. Bundan tashqari, ko‗p miqdordagi ish o‗rinlari bilan ta‘minlashda, asosan
ayollarning band bo‗lishi sanoat rayonlarida demografik balansni ushlab turish
imkonini beradi. Eng asosiy va muhim omillardan biri, bu – eksport salohiyatining
o‗sishidir. Bu jihat respublika iqtisodiy salohiyati va turmush darajasi o‗sishiga
to‗g‗ri mutanosiblikda rivojlanmoqda.
O‗zbekiston ko‗p yo‗nalishlarni o‗ziga qamrab olgan yengil sanoat tizimiga
ega bo‗lib, uning hissasiga sanoat mahsulotining 25 foizi, ishlab chiqarish asosiy
fondlarining 13 foizi to‗g‗ri keladi. SHu bilan birga, mazkur tarmoqda sanoat
xodimlarining 32 foizi mehnat qilmoqda.
SHuningdek, yengil sanoatning barcha tarmoqlarini rivojlantirish va
ta‘minlash uchun boy xomashyo bazalari (paxta, jun, qorako‗l, ipak, neft, gaz va
hokazo)ga, bundan tashqari, iqtisodiyotni tez sur‘atlarda rivojlantirish uchun etarli
darajadagi shart-sharoitlar (tabiiy-iqlim, hududiy va mehnat resurslari)ga ham
egadir. Agar 1991 yilda respublikada etishtirilgan paxta tolasining etti foizi qayta
ishlangan bo‗lsa, hozirgi kunda yengil sanoat korxonalari tomonidan 40 foiz paxta
xomashyosi qayta ishlanmoqda. 2030 yilga borib, respublikamizda etishtiriladigan
paxta xom ashyosining 100 foizi qayta ishlanib, ishlab chiqarish hajmini 5,6
martaga oshirishning ustuvor yo‗nalishlari amalga oshiriladi.
2016 yilda «O‗zbekyengilsanoat» DAK tarkibidagi 315 ta korxonadan 142
tasi to‗qimachilik, 135 tasi tikuv-trikotaj va 38 tasi ipakchilik tarmog‗i korxonalari
hisoblanadi. Tashkil etilish shakliga ko‗ra, oltita korxona AJ korxonasi bo‗lib, jami
korxonalarning ikki foizini, 277 ta MCHJlari jami korxonalarning 88 foizini, 24 ta
xususiy korxona etti foizni va sakkiztasi boshqa xuquqiy shakldagi korxona va
tashkilotlar bo‗lib, uch foizni tashkil etadi. Mehnat unumdorligini oshirish, ichki
bozorni sifatli mahsulotlar bilan to‗ldirish, eksport salohiyatini oshirish va
qo‗shimcha ish joylarini bunyod etish borasida ham muayyan ishlar amalga
oshirilmoqda.
Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini ko‗paytirish,
yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish hisobiga jahon bozorida raqobatlasha
21
oladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish bugungi kunning dolzarb masalalaridan
hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish hamda chet el investitsiyalarini jalb etish,
qo‗shma korxonalar tashkil etish chora-tadbirlariga ham katta e‘tibor berilmoqda.
Mustaqillik yillarida yengil sanoat mamlakatimiz makroiqtisodiy
kompleksida mustahkam o‗rin egalladi.
Chet el investitsiyalari va zamonaviy texnologiyalarni keng jalb etish,
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‗yicha amalga oshirilayotgan
samarali loyihalar ishlab chiqarish sohasida yuqori ko‗rsatkichlarga erishishni
ta‘minlayotir.
Mustaqillik yillarida tarmoqqa 2,5 milliard dollardan ortiq sarmoya jalb
etilib, 200 dan ziyod yirik investitsiya loyihasi hayotga tatbiq etildi.
―O‗zbekyengilsanoat‖ aksiyadorlik jamiyati korxonalari tomonidan qiymati 31
trillion so‗mlikdan ziyod sanoat mahsulotlari, 13 trillion so‗mlikdan ortiq xalq
iste‘moli tovarlari ishlab chiqarildi. Korxonalarda paxta kalava va gazlama,
to‗qimachilik matolari, tikuvchilik va paypoq buyumlari, ip kalava, tayyor
kiyimlar bilan birga tibbiyot uchun mo‗ljallangan mahsulotlar va maxsus
kiyimlar ham ishlab chiqarilmoqda.
―O‗zbekyengilsanoat‖ aksiyadorlik jamiyatida joriy yilning 9 oyida sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 18,5 foiz, xalq iste‘moli tovarlari ishlab
chiqarish 23 foizga o‗sdi.
Bugungi kunda jamiyat tarkibiga zamonaviy texnika bilan ta‘minlangan 380
dan ortiq to‗qimachilik, tikuvchilik va trikotaj, shuningdek, shoyi mahsulotlari
ishlab chiqaradigan korxonalar kiradi. Ularning qariyb 360 tasi kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik subyektidir.
Ushbu korxonalar ip kalavadan tortib tayyor buyumgacha bo‗lgan keng
turdagi mahsulotlarni ichki va tashqi bozorga yetkazib bermoqda. Zamonaviy
dizayn va yuqori sifat ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini
22
ta‘minlab, ularning xalqaro bozorda munosib o‗rin egallashi uchun imkoniyat
bermoqda.
―O‗zbekyengilsanoat‖ aksiyadorlik jamiyati ma‘lumotlariga ko‗ra, shu
yilning o‗tgan uch choragida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 2,7 trillion
so‗mdan ortgan, xalq iste‘moli tovarlari ishlab chiqarish esa 1,2 trillion so‗mni
tashkil qilgan. Ayni paytda ip va gazlama, trikotaj mato va undan tayyorlangan
buyumlar, noto‗qima materiallar, xom ipak kabi asosiy turdagi mahsulotlar ishlab
chiqarish hajmi o‗sdi.
Bugungi kunda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik
yangilash, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xalqaro bozorlarga
chiqarish, innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun xalqaro hamkorlikni
mustahkamlash va xorijiy sheriklarni jalb etish ―O‗zbekyengilsanoat‖ aksiyadorlik
jamiyatining muhim vazifalaridan biridir. Bularning barchasi mamlakatimiz yengil
sanoatini sifat jihatidan yangi darajaga ko‗tarish imkonini beradi.
Mamlakatimizda bu sohani yanada rivojlantirish maqsadida sifat
o‗zgarishlarini ta‘minlashga qaratilgan islohotlar olib borilmoqda. Jumladan,
to‗xtab qolgan eski ip-yigiruv kombinatlari o‗rniga zamonaviy texnologiyalar bilan
jihozlangan xorijiy va qo‗shma korxonalar tashkil etilmoqda. Ko‗plab tarmoq
korxonalari modernizatsiya qilindi, ularda jahon andozalari darajasidagi
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarilishi yo‗lga qo‗yildi. Tarmoqda faoliyat
ko‗rsatayotgan korxonalarni qo‗llab-quvvatlash maqsadida berilgan imtiyoz va
preferensiyalar ularning tashqi bozorda mustahkam o‗rin egallashiga imkon
yaratmoqda.
―Asaka textile production‖ korxonasida bo‗yalgan ip kalava, ―Indorama
Kokand textile‖ qo‗shma korxonasida ip kalava ishlab chiqarishning to‗rtinchi
bosqichi, ―Jizzax grant textile‖ korxonasida paypoq mahsulotlari ishlab chiqarish
kabi yangi quvvatlar foydalanishga topshirilgani buning yaqqol dalilidir.
Shuningdek, ―Uztex Toshkent‖ va ―Humo to‗qimachi‖ korxonalarini
modernizatsiya qilish ishlari yakuniga yetkazildi.
23
Tarmoqda sport mahsulotlari ishlab chiqarishga alohida e‘tibor berilmoqda.
Bugungi kunda 57 korxonada 60 dan ortiq turdagi sport buyumlari ishlab
chiqarilayotir.
Chet el investitsiyalarini jalb etish, yangi qo‗shma korxonalar tashkil qilish
va mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish mamlakatimiz yengil
sanoatini rivojlantirish imkonini bermoqda. Joriy yilning o‗tgan davrida sohaga
153,7 million AQSh dollari jalb qilindi. Buning samarasida 25 investitsiyaviy
loyiha amalga oshirilib, 2 mingdan ortiq yangi ish o‗rni yaratildi.
Paxta tolasini chuqur qayta ishlashni yo‗lga qo‗yish orqali yurtimizda yengil
sanoat tarmog‗ini yanada rivojlantirish bo‗yicha tegishli dasturlar ishlab
chiqilayotir. Jumladan, yurtimizda qabul qilingan 2015-2019 yillarda ishlab
chiqarishni tarkibiy o‗zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilish dasturi
asosida to‗qimachilik sanoatida umumiy qiymati qariyb bir milliard dollarga teng
bo‗lgan 77 muhim loyiha amalga oshirilmoqda.
Tarmoqni yanada rivojlantirish maqsadida 2017-2021yillarda to‗qimachilik
va tikuv-trikotaj sanoatida umumiy qiymati 2,2 milliard dollardan ortiq bo‗lgan
140 loyiha amalga oshirilishi ko‗zda tutilmoqda.
2017 yilda qiymati 90 million dollarga teng 25 yangi sanoat korxonasi ishga
tushirildi.
Yengil sanoat korxonalari mahsulot eksportini kengaytirishga alohida e‘tibor
qaratmoqda. Shu yilning o‗tgan 9 oyida eksport hajmi 767,3 million dollarni
tashkil etdi. Bu o‗tgan yilning shu davriga nisbatan 17,9 foiz ko‗pdir. O‗tgan
davrda eksport qiluvchi korxonalar soni 38 taga ko‗payib, 250 taga yetdi.
Bugungi kunda jamiyat korxonalari eksport qilinayotgan tayyor mahsulotlar
turini kengaytirish borasida faol ish olib bormoqda. Xususan, tarmoq korxonalari
eksporti tarkibiga olachipor, zich tayyorlangan va bambukli ip, tayyor to‗quv-
trikotaj buyumlarining yangi modellari, yotoqxona va oshxona choyshablari,
yorliqlar, poplin, satin va paxmoq gazlamalar, bolalar ko‗ylagi va boshqa yangi
turdagi mahsulotlar kiritildi. Bozor talablari inobatga olingan holda, tikuvchilik-
24
trikotaj buyumlari turi yangilandi. Bugungi kunda umumiy eksport hajmida yuqori
qo‗shimcha qiymatga ega mahsulotlar ulushi 42 foizni tashkil etmoqda.
Vazirlar Mahkamasining 2011–2015 yillarga mo‗ljallangan to‗qimachilik va
yengil sanoat korxonalarini rivojlantirish konsepsiyasiga ko‗ra, respublika
hududida chet el investitsiyasini jalb etish, tijorat banklari qarzi va o‗z mablag‗i
hisobiga 70 dan ziyod ob‘ektlarni texnik qayta jihozlash, rekonstruksiya qilish,
yangi korxonalar barpo etish ishlari amalga oshirildi. Natijada, 2015 yilda 410
ming tonna kalava-ip, 281,8 mln m2 tayyor ip gazlama, 81,8 ming tonna trikotaj
matolari, 256 mln dona trikotaj mahsulotlari, 71300 ming juft paypoq mahsulotlari
ishlab chiqarildi. 2015 yilda jami 29 ta korxona ishga tushirilishi natijasida tayyor
mahsulot turlarini 1,8 marta, ip gazlamalarini 1,26 marta, trikotaj buyumlarini 1,2
marta, paypoq mahsulotlarini 2,5 marta va tayyor tikuvchilik mahsulotlarini 2,9
marta o‗sishiga erishildi. Qayd etilgan raqamlar yurtimizning yengil sanoat
sohasiga xomashyo etkazib beruvchi emas, balki tayyor mahsulotlar eksport
qiluvchi davlatga aylanishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilganligini yaqqol
namoyon qiladi.
Ayni paytda yengil sanoat tarmog‗ini rivojlantirishning yana bir muhim
omili bu eksportga mo‗ljallangan, raqobatbardosh va import o‗rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqarish, respublika valyuta zaxiralarini to‗ldiruvchi tarmoqqa
aylanishi uchun etarli darajada zamin hozirlashdan iborat. Kompaniya
korxonalarida import o‗rnini bosuvchi 50 dan ortiq mahsulot turlari ishlab
chiqarish yo‗lga qo‗yildi va chetdan keltiriladigan mahsulotlar hajmi 93 foizga
qisqardi. SHu jumladan, faqat trikotaj mahsulotlaridan 1300 dan ortiq turi
o‗zlashtirildi. Aholining tayyor mahsulotlarga nisbatan ehtiyojini qondirish maqsa-
dida 400 tadan ortiq kichik va o‗rta biznes korxonalarining har biri kichik
partiyalarda, o‗rtacha 1350,2 mln so‗mlik mahsulot ishlab chiqarishga erishdi.
Mamlakatimizda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibiy
tuzilishini belgilashda hal qiluvchi o‗rinlardan birini egallab turgan yengil sanoat
tarmog‗i keyingi yillarda bu borada o‗z mavqeini boshqa sanoat tarmoqlariga
bo‗shatib bermoqda. Albatta, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibiy
25
tuzilishida mashinasozlik va yoqilg‗i sanoati ulushining ortganligini ijobiy
baholash lozim. Lekin, bu holat yengil sanoat tarmog‗i ulushining pasayishi
hisobiga amalga oshirilishi kerak emas. Ayniqsa, bu erda yoqilg‗i resurslarining
cheklanganligi va ularning qayta tiklanuvchanlik tavsifiga ega emasligi hisobga
olinsa masala yanada oydinlashadi. SHuningdek, elektroenergetika, qora va rangli
metallurgiya, kimyo, o‗rmon va yog‗ochni qayta ishlash, qurilish materiallari va
oziq-ovqat kabi sanoat tarmoqlari bu jarayonda o‗z mavqeini saqlab qolgan bir
paytda yengil sanoatda aksincha vaziyat yuzaga kelganligi birqadar tushunarsiz
holatdir.
To‗g‗ri, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishlari
xususida gap ketganda, umumiy ko‗rinishda biron sanoat tarmog‗i ulushining
oshishi boshqasining kamayishi hisobiga yuz beradi. Bu, o‗z-o‗zidan kechadigan
tabiiy jarayonlar hisoblanadi. Asrlar davomida tarkib topgan haqiqiy holat
(jumladan, iqtisodiy holat ham), yengil sanoat tarmog‗ining yuqori sur‘atlarda
rivojlanishiga xizmat qiluvchi xomashyo bazasi va malakali ishchi kuchining
mavjudligi, ichki va tashqi bozorda ishlab chiqarilayotgan yengil sanoatning tabiiy
mahsulotlariga talabning yuqoriligi kabi omillar hisobga olinsa va mazkur tarkibiy
tuzilmalardagi o‗zgarishlar yengil sanoat hissasiga amalga oshirilishi, maqsadga
muvofiq emasligi ayon bo‗ladi.
Mamlakatimiz sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasida
yengil sanoat hissasi 2001–2009 yillar davomida muttasil ravishda pasayish
tendensiyasiga ega bo‗lib, 20 foizdan 12,1 foizgacha pasaydi, 2010 yildan boshlab
esa vaziyat o‗zgara boshladi. YA‘ni, mazkur yilda – 13,1 foizga, 2011 yilda – 13,4
foizga, 2013 yilda – 13,9 foizga va 2014 yilda 15,5 foizga teng bo‗ldi. Bu
raqamlardan ko‗rinib turibdiki, yaqin kelajakda va istiqbolda yengil sanoat
tarmog‗i sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasida o‗z
mavqeini qayta tiklab olishi shubhasiz. Bunday sharoitda mamlakatimiz yengil
sanoati taraqqiyotining, jumladan, moliyaviy jihatlarini tadqiq etish, mavjud
muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo‗llarini ilmiy-amaliy jihatdan asoslash
talab etiladi.
26
Bir vaqtning o‗zida shuni ham ta‘kidlash lozimki, sanoatning mazkur
tarmog‗ida YAIMning 7–10 foizi yaratilmoqda. Asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalarning 9–10 foizi ham yengil sanoat ulushiga to‗g‗ri kelib,
mamlakatimiz eksportidagi salmog‗i 4–5 foizni tashkil etmoqda. Bunday sharoitda
O‗zbekistonda yengil sanoat bo‗yicha ishlab chiqarish dasturlarining bajarilish
holatini
tahlil
qilish
muhim
ahamiyat
kasb
etadi:
2001–2014 yillarda sotilgan mahsulotlar hajmi qariyb 14,2 barobarga ortgan.
Tarmoq korxonalarida 2001 yilda 567,2 mlrd so‗mlik mahsulotlar realizatsiya
qilingan bo‗lsa, 2014 yilda ushbu ko‗rsatkich 8069,1 mlrd so‗mga teng bo‗lgan;
2001–2014 yillarda ishlab chiqarish va realizatsiyaning o‗sish sur‘atlari
111,6 foizdan 154,5 foizgacha (2001–2013 yy.) o‗zgarganligini ko‗rsatmoqda.
Qisqacha xulosa qilib aytganda, yengil sanoat korxonalari rivojlanishiga
ta‘sir ko‗rsatayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlariga qaramasdan,
ushbu
soha
zimmasiga
yuklatilayotgan
vazifalar
bosqichma-bosqich
muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirilmoqda. Bu esa, albatta, mamlakatimizda
ishlab chiqilayotgan va samarali tatbiq etilayotgan davlat dasturlarining oqilona
tarzda qabul qilinayotganligi hamda amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi
.
Mamlakat iqtisodiyotida asosiy o‗rinni egallaydigan yengil sanoatning
yetakchi tarmoqlari O‗zbekistonda mavjud bo‗lib, xom ashyo bazasi bilan yaxshi
ta‘minlangandir. Shu boisdan ham bu sanoat tarmog‗ini rivojlantirishda va
joylashtirishda xom ashyo bazasi, yoqilg‗i energetika va mehnat resurslari hamda
iste‘molchilarning mavjudligi yengil sanoatni rivojlantirishga asosiy omil bo‗lib
hisoblanadi.
Respublika qishloq xo‗jaligining asosiy mahsulotlari birinchi navbatda
paxta, ipak, kanop yengil sanotining muayyan soxalarini rivojlantirish
imkoniyatlarini ochib beradi, bu yerda mazkur sanoatni rivojlantirish uchun eng
muhimi yoqilg‗i energetika va ayniqsa mehnat resurslari yetarlidir. Shu boisdan
ham qadimdan bu tarmoq yaxshi rivojlanib kelgan. Yengil sanoat o‗z rivojlanish
tarixiga ega bo‗lib, XX asr boshlarida O‗zbekistonda yengil sanoat soxasi asosan
paxtani qayta ishlash korxonalaridan iborat bo‗lib, yalpi sanaot mahsulotining
27
qariyib 4/5 qismi shu soxaga to‗g‗ri kelgan. 1920 yillardan paxta tozalash
zavodlari, pillakashlik, yigiruv-to‗quv, tikuvchilik, poyabzal fabrikalari qurila
boshladi.
Hozirgi davrda O‗zbekiston yengil sanoati ko‗p tarmoqli industrial
kompleks bo‗lib, uning tarkibida paxta tozalash zavodlaridan tashqari
to‗qimachilik, trikotaj, shoyi to‗qish, tikuvchilik, kun-poyabzal, gilamchilik,
chinni-fayans buyumlari va attorlik mollari i.ch. sohalarida 142 korxona bor.
Respublika sanoat mahsuloti umumiy hajmida yengil sanoat hissasi 16,9 %ni
tashkil etadi (2005).
Yengil sanoatning asosiy tarmoqlari to‗g‗risida qisqacha to‗xtalib o‗tamiz:
Paxta tozalash sanoati-yengil sanoat tarmoqlari orasida geografiyasi eng
katta bo‘lgan tarmoqdir. Respublikaning barcha paxtakor tumanlarida zamonaviy
texnologiyaga ega bo‘lgan paxta tozalash sanoati (birinchi navbatda paxta tozalash
zavodlari) mavjud. Birinchi paxta tozalash zavodi 1874 yil Toshkentda qurilgan.
O'zbekiston paxta tozalash sanoati yagona boshqaruvda ishlaydigan paxta
tayyorlash punktlari, quritish-tozalash sexlari, transport xo‘jaliklari, paxta tozalash
zavodlarini o'z ichiga oladi. Tarkibida 128 ta paxta tozalash zavodi, 582 ta paxta
punkti faoliyat ko‘rsatmoqda. Eng yirik paxta tozalash zavodlari Denov, Qo‘qon,
Qorako‘l, G‘ijduvon, Kattaqo‘rg‘on, Xazorasp va boshqa shaharlarda joylashgan.
(Ular 100 ming t. va undan ortiq paxtani qayta ishlash quvvatiga ega). Paxtadan
tola chiqishi o'rtacha 31-32 foizni tashkil qiladi. Tolasi ajratib olingan texnik chigit
yog`-moy kombinatlarida qayta ishlanadi. Paxta tozalash sanoati yengil sanoat
tarmoqlari orasida yetakchi o‗rinda turadi. Respublika rivojlangan va zamonaviy
texnologiyaga ega bo‗lgan paxta tozalash sanoatiga ega. Paxta tolasi 40 ga yaqin
xorijiy mamlakatlarga, jumladan Buyuk Britaniya, Belgiya, Janubiy Koreya,
Shveysariya, AQSH, Turkiya va boshqa mamlakatlardagi vositachi firmalar orqali
eksport qilinadi. Dunyoda paxta yetishtirish bo‗yicha 5-o‗rinni, paxta tolasi
eksporti bo‗yicha 2-o‗rinni (AQShdan keyin) egallaydi.
Dastlabki paxta tozalash zavodlari 1874 yilda Toshkentda qurilgan,
Rossiyada paxta xom ashyosiga bo‗lgan talabni oshishi bilan O‗zbekistonda paxta
28
tozalash yengil sanoati tez rivojlandi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda
208 paxta tozalash zavodlari ishladi. Asta-sekinlik bilan paxtachilik g‗alla
ekinlarini siqib chiqara boshladi. Keyingi 80 yil davomida paxta tolasi ishlab
chiqarish qariyib 10 martaga ko‗paydi. Ayniqsa 1980 yilda eng ko‗p 1745,3 ming
tonna paxta ishlab chiqarildi. Natijada paxta tozalash zavodlarining soni ko‗paydi.
Mustaqillik yillarida Respublikada paxta ekiladigan maydonlari bir qadar
kamaytirilishi hisobiga don mustaqilligiga erishish uchun don ekinlari maydoni
kengaytirildi. Natijada paxta maydoni qisqartirilishi paxta maydonlarini ham
kamaytirilishiga olib keldi. Nima bo‗lganda ham Respublikada paxtachilikni
rivojlantirish asosiy o‗rinni egallab iqtisodiyotni rivojlantirish paxta hosildorligini
oshirish asosiy masala hisoblanadi. Paxta tozalash sanoatining tarmog‗ida 128
paxta tozalash zavodlari, 464 ta paxta tayyorlov maskani bor bo‗lib, (2005y) eng
yirik paxta tozalash zavodlari Qorakul, G‗ijduvon, Kattaqo‗rg‗on, Qo‗rg‗ontepa,
Xazarasp, Birinchi Quqon, Quva, Juma, Denov va boshqalar mavjud bo‗lib,
ularning yillik quvvati 50-60 ming tonna va undan ortiq paxta qayta ishlash
imkoniyatiga ega.
Yiliga qariyib 120-130 ming tonna urug‗lik chigit tayyorlanadi. Hozirgi
bosqichda paxta tozalash sanoatida yangi texnika, texnologiya jadal sur‘atlarda
joriy etilmoqda. Xorijiy mamlakatlarning ilg‗or texnologiyasini o‗rganish va joriy
etish, tarmoq korxonalarida paxta tolasi bo‗yicha jahon standartlariga o‗tish uchun
AQSH, Shveysariya va b. mamlakatlardagi firmalarda ishlab chiqarilgan priborlar
va texnologiyani qullash sohasida xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlik yo‗lga
qo‗yildi. Respublika mustaqillikka erishgandan keyin Turkiya va b. xorijiy
davlatlar va firmalari bilan hamkorlikda Farg‗ona, Xorazm, Qashqadaryo
viloyatlari va Qoraqalpog‗istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor yengilmahsuloti
i.ch. ga qadar jarayonlar qamrab olingan k-tlar qurilishi boshlandi.
Qoraqalpog‗istonning Ellikqal‘a tumanida Turkiyaning ―Yazeks‖ korporasiyasi
bilan hamkorlikda ―Elteks‖ k-ti ishga tushirildi (1994).
Respublikamizda paxta tozalash sanoati vazirligi tomonidan boshqariladi.
Respublika Prezidenti farmoni bilan paxtani qayta ishlash va paxta mahsulotlarini
29
sotish bilan shug‗ullanuvchi «O‗zdavpaxtasanoatsotish‖ davlat aksionerlik
uyushmasi tashkil etildi. Respublikada ishlab chiqariladigan paxta tolasining
anchagina qismi (85-90%) eksportga chiqariladi. Uning asosiy qismi xorijiy va
MDH mamlakatlariga to‗g‗ri keladi. O‗zbekiston Respublikasi 1993 yildan 6 ta
jahondagi Xalqaro paxta tolasi savdosi birjalaridan eng yirigi-Liverpul (Liverpul
Kotton LTD) paxta birjasi (Angliya) bilan hamkorlik qilmoqda.
Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri to‘qimachilik sanoati bo‗lib,
uzoq tarixga ega. Bu yerda tayyorlangan gazmollar (atlas, zardo‗zichi, baxmal,
beqasam, olacha) o‗rta asrlarda Buyuk ipak yo‗li orqali Yevropa va Yaqin Sharq
mamlakatlariga yetkazilgan. Lekin sanoat usulida gazlamalar ishlab chiqarish 20-
asrning 20-yillaridan boshlandi. 1930 yilda Farg‗ona ip yigirish to‗qish fabrikasi
ishga tushirildi (xoz. Farg‗ona yengilk-ti), 1932 yildan Toshkent yengilk-tini
qurish boshlandi, 1934 yil bu k-t gazlama ishlab chiqara boshladi. Toshkent
yengilk-ti va Farg‗ona yigiruv to‗quv f-kasi 1945 yilda Respublikada ishlab
chiqarilgan jami Ip gazlamaning 95.4% ni berdi. Buxoro yengilk-ti (1973-76),
Andijon ip gazlama k-tining 1-navbati (1981), Pop noto‗qima materiallar k-ti
(1977), Xiva gilam k-ti qurib ishga tushirildi. 80-yillarda yirik yengilkorxonalarida
bir qancha filiallar ochildi. Jumladan Toshkent sh.ning o‗zida 3 ta fabrika qurildi.
Shuningdek, Paxtaobod, Chuvama, Qo‗rg‗ontepa, Marhamatda hamda G‗ijduvon
va Vobkentda fabrikalar siklining tugal bo‗lishiga erishildi.
Namangan noto‗qima materiallar ishlab chiqarish birlashmasi (1974), Pop
(1977), Baliqchi (1977) noto‗qima materiallar fabrikalari ishga tushirilgan.
Tarmoqda 34 ta aksiyadorlik jamiyati, 11 mas‘uliyati cheklangan jamiyat, 28 ta
qo‗shma korxona, 1 xususiy va 1 davlat korxonalari faol. ko‗rs-di (2005 y.).
Hozirgi davrda O‗zRda ishlab chiqariladigan paxta tolasining 50%
Respublika
yengilsanoatida
foydalaniladi.
O‗zbekiston
yengilsanoatini
rivojlantirishning asosiy yo‗nalishlaridan biri jahon bozorida raqobatbardosh ip
gazlama ishlab chiqarishni ko‗paytirishdan iborat. Shu maqsadda AQSH, Italiya,
Turkiya, Pokiston, Hindiston, Koreya Respublikasi va boshqa mamlakatlar
firmalari bilan ip gazlama ishlab chiqaradigan yangi qo‗shma korxonalar tashkil
30
etilmoqda. ―Supertekstil‖ paxta ip yigiruv O‗zbekiston-AQSH qo‗shma korxonasi
(Toshkent 1993), dastaki ipak gilamlar ishlab chiqaradigan ―Afg‗on-Buxoro-
Samarqand‖ qo‗shma korxonasi (Samarqand, Buxoro, 1993) faoliyat
ko‗rsatmoqda. 1994 yilda Turkiyaning Yazeks korporasiyasi bilan hamkorlikda
Qoraqalpog‗iston Respublikasining Ellikqal‘a tumanida to‗liq texnologik sikli
yengilmajmuasi ishga tushirildi. O'zbekiston mustaqillik yillarida paxta
maydonlarini yarim million gektarga kamaytirdi. Bu narsa paxta sanoati faoliyatiga
ta`sir ko‘rsatdi. Mustamlakachilik yillarida O'zbekistonda qayta ishlangan paxta
tolasining 92-95 foizi Rossiya, Ukrainaga jo‘natilar edi. Hozirgi vaqtda
O'zbekiston paxta tolasi 40 ga yaqin xorijiy mamlakatlarga, jumladan, Buyuk
Britaniya, Belgiya, Janubiy Koreya, Shvetsariya, AQSH, Turkiya va boshqa
mamlakatlarga eksport qilinmoqda.
Ipakchilik sanoati. U ip va ip gazlama, ipak (shoyi) gazlama, jun gazlama
ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. O'zbekistonda to‘qimachilikning tarkib topishi
va rivojlanishi uzoq tarixga borib taqaladi. Biroq, O'zbekiston to‘qimachilik
sanoati yaqin o'tmishda yaxshi rivojlantirilmadi. Bu sanoat uchun asosiy xom
ashyo bo‘lgan paxta tolasining g`oyat katta qismi o'zga rayonlarga tashib ketildi.
To‘qimachilik sanoatining ilk korxonasi Farg‘ona ip yigirish-to‘qish
fabrikasi (hozirgi Farg‘ona to‘qimachilik kombinati) 1930 yilda ishga tushdi. 1932
yilda Toshkent to‘qimachilik kombinatini qurish boshlandi. Bu ikki korxona 1945
yilda respublikada ishlab chiqarilgan jami gazlamaning 95,4 foizini berdi.
Keyinchalik Buxoro to‘qimachilik kombinati (1973 y.), Andijon ip-gazlama
kombinati, Pop noto‘qima materiallar kombinati, Xiva gilam kombinati qurib ishga
tushurildi. Ayni paytda mamlakatimizdagi mazkur to‘qimachilik kombinatlari
zamonaviy texnologiyalar bilan qayta jihozlanib, o'z faoliyatini davom ettirmoqda.
Respublika
to‘qimachilik
sanoatini
rivojlantirishning
asosiy
yo‘nalishlaridan biri raqobatbardosh gazlama ishlab chiqarishni ko‘paytirishdan
iborat. Shu maqsadda deyarli barcha viloyatlarda zamonaviy texnika va
texnologiya bilan jihozlangan o'nlab yangi qo‘shma korxonalar qurildi. Jumladan,
"Supertekstil" (O'zbekiston-AQSH, 1993), ―Qorako‘lteks‖, ―Surxonteks‖, ―Kabul-
31
To‘ytepa‖ (O'zbekiston-Janubiy Koreya), ―Asakatekstil‖, ―Namangantekstil‖ va
Turkiyaning "Yazeks" korporatsiyasi bilan hamkorlikda Qoraqalpog`istonda
―Kateks‖, ―Elteks‖ (Ellikqal`a tumanida) to‘qimachlik qo‘shma korxonalari shular
sirasiga kiradi. Shuningdek, tarmoq korxonalarining eskilarini ta`mirlash,
zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlash to‘qimachilik sanoatining istiqbolini
ochib bermoqda. (3-rasm).
32
3-rasm
O‗zbekistonning to‗qimachilik sanoati
33
Ammo, to‘qimachilik sanoatida yuz berayotgan katta o'zgarishlarga
qaramasdan respublikada ishlab chiqarilayotgan paxta tolasining kam qismi
mamlakatimiz sanoat korxonalarida qayta ishlanmoqda. Yaqin kelajakda esa
respublikada yetishtiriladigan paxta tolasining teng yarmini qayta ishlashga
erishish vazifasi qo‘yilmoqda. Buning uchun mamlakatimizning barcha paxta
yetishtiradigan hududlarida turli quvvatga ega bo‘lgan to‘qimachilik korxonalari
qurilishi rejalashtirilgan.
O‗zbekistonda pillakashlik qadim tarixga ega. Qadimdan Marg‗ilon,
Namangan, Quqon, Buxoro, Xo‗jand kabi shaharlar O‗rta Osiyodagi shoyi
gazlamalar ishlab chiqaradigan markazlari bo‗lgan. Yaqin Sharq va Yevropa
mamlakatlariga shoyi gazlamalar chiqarilgan. U vaqtlarda pilladan yarim kusta
holda, qo‗l charxlarda kala qilib ispak olingan. 1913 yilda O‗zbekistonda qariyib 4
ming tonna pilla yetishtirilgan. Uning aksariyat qismi rus ishbilarmonlari quliga
o‗tib qayta ishlash uchun Italiya va Fransiyaga jo‗natilgan. Dastlab 1921 yilda
O‗zbekistonda 56 ta qozonli mexanik stanok o‗rnatilgan, birinchi pillakashlik
fabrikasi Farg‗onada ish boshlagan. Shuningdek 1927-30 yillarda Samarqand,
Buxoro shaharlarida pillakashlik fabrikalari ishga tushirildi. 1937 yildan boshlab,
sun‘iy ipak gazlamalar to‗qish ham boshlandi. 1957 yilda O‗zbekiston ipakchilik
ilmiy tekshirish institutida ipak o‗raydigan stanok yaratildi.
90-yillar boshida 9 ta yirik korxona: Marg‗ilon, Farg‗ona, Samarqand,
Buxoro, Toshkent, Namangan, Urganch, Shahrisabz, Buloqboshi pillakashlik
fabrikalari va ularning 12 ta filiallari ishlar edi. Ana shu korxonalarda
Respublikada yetishtirilgan jami pillani qayta ishlash imkoniyatiga ega edi.
2003 yilda ―Shoyi‖ aksiyadorlik kompaniyasi va ―Pillaxolding‖ kompaniyasi
o‗z ichiga olgan ―O‗zbek ipagi‖ uyushmasi tashkil etildi. Uyushmada 7 ta qo‗shma
korxona bo‗lib, bularda Respublikada yetishtiriladigan jami pilla qayta ishlanadi.
2005 yilda 16.2 ming tonna pilla qayta ishlanib, 564.4 tonna ipak tola ishlab
chiqarildi.
Respublikamizda shoyi to‗qish sanoati ham rivojlangan bo‗lib, Marg‗ilon
shoyi kombinati, Marg‗ilon ―Atlas‖ va Namangan shoyi ishlab chiqarish
34
birlashmalari, Namangan abrli gazlamalar kombinati, Samarqand shoyi ishlab
chiqarish birlashmasi, Quqon, Shurchi va boshqa shoyi to‗qish fabrikalari
ishlamoqda.
Respublikada trikotaj sanoati 30-40 yillarda shakllandi. Dastlabki korxona
1939 yilda O‗rta Osiyoda eng yirik Quqon paypoq fabrikasi ishga tushirildi. Urush
yillarida Andijon va Toshkent shaharlarida trikotaj fabrikalari qurildi. Hozirgi
kunda Samarqand, Toshkent, Buxoro va Andijon shaharlarida trikotaj kiyimlari
ishlab chiqaradigan ―Malika‖ ishlab chiqarish birlashmasi 1942 yilda ishga
tushirilgan. Oltiko‗l, Qorasuv va Jizzax paypoq fabrikalari, Xo‗jabod, Shahrixon,
Chortoq, Shahrisabzda trikotaj tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi. Hozirgi
kunda bu tarmoqda 1500 nomdan ortiq mahsulot ishlab chiqarilmoqda. 2005 yilda
res. trikotaj sanoati korxonalarida 32154 ming dona trikotaj mahsulotlari ishlab
chiqarildi.
O‗zbekistonda tikuvchilik hunarmandchiligi kasb tarzida katta tarixga ega.
Qadimdan maxsus chevarlar qulda chopon, kiyim-kechak, ko‗rpacha tushak,
ruzg‗or buyumlarini buyurtmalarga ko‗ra tikish bilan shug‗ullanganlar. Dastlabki
tikuvchilik korxonasi 1907 yilda Toshkentda qurilgan ―Lui Zalm va uning
o‗g‗illari‖ aksionerlik jamiyatiga qarashli tikuvchilik fabrikasi bo‗lgan 20-yillarda
tikuvchilik yengil sanoatning yirik tarmog‗iga aylandi. Respublikamizda dastlabki
korxona 1926 yilda Toshkentda ―Qiziltong‖ tikuv fabrikasi urushgacha
Samarqand, Buxoro, Toshkent, Quqon, Urganch, Andijonda yangi korxonalar
qurilgan bo‗lsa, urush davrida Chirchiq, Qarshi, Namangan shaharlarida yirik
korxonalar ishga tushirildi. Bu sohaga 50 mingdan ortiq kishi band (80% xotin-
qizlar). 1989-1991 yillarda Toshkent ―Qiziltong‖ Samarqand 8 mart tikuvchilik
ishlab chiqarish birlashmalarida Fransiya, Germaniya, Shveysariya, Yaponiya,
Italiya firmalari ishtirokida kompleks mexanizasiyalashtirilgan liniyalar o‗rnatildi.
Xullas, bozor iqtisodi sharoitida chet el sarmoyalari hisobiga zamonaviy
tikuvchilik korxonalari qurilmoqda.
Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri kun-poyabzal sanoati. Mahalliy
xom ashyo hisobiga hayvonlar terisidan yumshoq va qattiq charm, tabiiy va sun‘iy
35
charmdan poyabzal shuningdek telpak, ot-ulov asboblari, attorlik buyumlari,
yengilva boshqa mashinalar uchun detallar ishlab chiqariladi. Tarmoqni yirik
korxonasi Toshkent kun zavodi 1928 yilda ishga tushirildi. Shuningdek
Xonabodda teri oshlash zavodi, pustin uchun qo‗y terisini oshlaydigan ikkita
korxona ishga tushirildi.
1927-35 yillarda Toshkentda poyabzal fabrikalari ishga tushirildi. Keyingi
yillarda Samarqand, To‗rtkul, Termiz, Andijon, Quqon, Chirchiq, Namangan,
Yangiyo‗l poyabzal fabrikalari shuningdek Pop rezina fabrikasi ishga tushirildi.
1995 yil ―Farg‗ona poyabzal‖ aksionerlik jamiyati bilan Germaniyaning
―Salamander‖ firmasi ishtirokida ―O‗zsalaman‖ qo‗shma korxonasi ishga
tushirildi. 2000 yil ―O‗zbekcharmpoyabzali‖ uyushmasi tashkil etildi. Uyushma
tarkibida 15 ta terini qayta ishlash zavodlari bo‗lib, 2004 yilda 18.4 mln m
2
charm
mahsulotlari, 3.88 mln juft poyabzal ishlab chiqarildi.
Yengil sanoatning boshqa tarmoqlari mo‗yna sanoati rivojlanib bormoqda.
Buxoro Qorako‗li dunyo bozorida yuqori baholanadi. Keyingi davrlarda
O‗zbekiston hududida ondatra, nutriya kabi muynali hayvonlarni kupaytirishga
katta ahamiyat berilmoqda. 1998 yil ―O‗zbek qorako‗li‖ kompaniyasi tashkil etildi.
2005 yilda 675,2 ming dona qorako‗l teri tayyorlandi.
Chini buyumlari ishlab chiqarishni yirik korxonalari Toshkent, Samarqand,
Quvasoy chini zavodi mahsulotlari jahonga mashhurdir. Ayniqsa, ―Oq oltin‖,
―Tong‖, ―Uzum‖ va boshqa to‗plamlar xalqaro yarmarka va ko‗rgazmalarning
oltin medallariga sazovor bo‗lgan.
1967 yilda Angren keramika kombinatini ishga tushirilishi bilan
O‗zbekistonda Fayanesdan turli chinni mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. 2005
yilda chinni-fayans sanoatida 2449.1 mln.so‗mlik mahsulot ishlab chiqarildi.
Respublikada 30-yillarning oxirida kanop sanoatining mahsulotlari ishlab
chiqarila boshlandi. Kanop poyasidan po‗stlog‗i ajratilib tola olindi. Qop, gazlama,
xo‗jalik arqoni, kabel ipi va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarildi. Kanop tolasi
zig‗ir tolasiga nisbatan ancha pishiq. 1936 yildan Toshkent viloyatining Qo‗yi
Chirchiq, Yuqori Chirchiq tumanlarida 1950-1951 yillarda Surxandaryo,
36
Samarqand viloyatlari, Qoraqalpog‗istonda jud va kanop yetishtirilishi Bilan kanop
poyasini qayta ishlaydigan zavodlar qurildi. Hozir Toshkent viloyatida 9 tia
kanopni qayta ishlaydigan zavod bor. 1995 yildan Piskentdagi ―Gilam to‗qima‖
korxonasida kanop tolasidan Brezent, Poyondozlar, Jumabozor va Yangi yo‗l
zavodlarida kanop to‗ponidan preslangan piltalar va boshqa mahsulotlar ishlab
chiqariladi. 1990 yillarga kelib 12.6 ming tonna uzun 3.8 ming tonna kalta kanop
tolasi 10 mln.m
2
qop ulov gazlamalari 600 tonna xo‗jalik arqoni, 550 tonna kabel
ipi va boshqalar ishlab chiqarildi.
Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri mebel ishlab chiqarish tez
rivojlanmoqda.Hunarmandchilik artellari va yirik mebel sexlari negizida Toshkent,
Samarqand, Namangan, Andijon shaharlarida mebel fabrikalari barpo qilindi.
Tarmoqni rivojlantirish korxonalarni zamonaviy uskunalar Bilan qayta jihozlash va
raqobatbardosh
mahsulotlar
ishlab
chiqarish,
korxonalarning
eksport
imkoniyatlarini oshirish, xorijiy firmalar bilan qo‗shma korxonalar tashkil etish
hamda iqtisodiy hamkorlikni yo‗lga qo‗yish yo‗nalishlarida olib borilmoqda.
―Yevro O‗z‖ O‗zbekiston-Germaniya qo‗shma korxonasi tashkil etildi. (1993 apr.)
O‗zbekistonda tayyorlangan mebellar eksporti yo‗lga qo‗yildi.
Mebel sanoati har xil mebel yig‗malari (mehmonxona, oshxona, kabinet,
yotoqxonalar mebellari, maktab, tibbiyot, laboratoriya, mebellari), milliy mebel
(xontaxta, sandiq va b.) namunalarini hashamatli mebellar yig‗malarini ishlab
chiqarishni o‗zlashtirgan. Jizzax mebel fabrikasida g‗o‗zapoyadan DVP
(yelimlangan yog‗och tolalari plitasi) ishlab chiqaradigan liniya (yillik quvvati 1
mln.m
2
) ishga tushirildi. Urganch va Nukus mebel fabrikalarida sholipoyadan
tushaklar ishlab chiqarila boshladi. 2003 yildan mebel sanoati korxonalarida
6104.3 mln so‗mlik mahsulotlar ishlab chiqildi.
Mahalliy sanoat. Mahalliy sanoat yirik ishlab chiqarish xo‗jalik kompleksi
bo‗lib, respublikada ishlab chiqariladigan xalq iste‘moli mollarining yillik umumiy
hajmida uning hissasi 12% dan ko‗proq. Tarmoq korxonalarida 65 mingga yaqin
ishchi injener, texnik xodimlar band.
37
Mahalliy sanoat korxonalarida asosan mahalliy xom ashyo resurslaridan
mahalliy ehtiyojlari qondirishga mo‗ljallangan xalq iste‘moli mollari ishlab
chiqariladi. Uning tarkibida qora metallurgiya, Kimyo va neft kimyosi,
mashinasozlik va metallga ishlov berish, yog‗ochni qayta ishlash sanoati, shu
jumladan, mebel sanoati, qurilish materiallari, shisha va chinni fayans, yengil
sanoat va oziq-ovqat sanoati korxonalari, xalq hunarmandligining zardo‗stlik,
tikuvchilik,
pichoqchilik,
badiiy
kashtachilik
(suzana,
gul-
ko‗rpa,choyshab,zardevol,palak,kirpech), do‗ppido‗zlik,uymakorlik, misgarlik,
zargarlik, kulolchilik, milliy cholg‗u asboblari yasash, kosibchilik va boshqa
tarmoqlari bor. Tarmoqda shahar va shaharchalarda, qishloqlarda katta-kichik
xususiy hamda jamoa korxonalari, qo‗shma korxonalar fabrika, birlashmalar
faoliyat ko‗rsatadi. Tarmoqda 2800 dan ko‗proq nomda madaniy maishiy, xo‗jalik
mollari chiqariladi.
Milliy kashtachilik buyumlari 8 ta ixtisoslashgan korxonalarida ishlab
chiqariladi. Ularning eng yiriklari Toshkent, Andijon, Chust, Namangan,
Qashqadaryoyo badiiy buyumlari fabrikalaridir.
Mahalliy sanoatda gilam to‗qish, qadimiy hunarmandchilik usullaridan
biridir. Bir yilda 240 ming km m
2
gilam va palos to‗qiladi. Respublikada Xiva
gilam kombinati, olmaliq gilam fabrikasi eng yirik bo‗lib, zamon talablariga javob
beradigan mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Yengil sanoat tizimi korxonalarining moddiy-texnik jihatdan qo‗llab-
quvvatlanishi va ishlab chiqarish doirasini kengaytirilishi borasida olib
borilayotgan uzviy chora-tadbirlar mazkur soha korxonalari tomonidan
tayyorlanayotgan mahsulotlar hajmini respublika yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishining hamda milliy eksport umumiy hajmida salmoqli o‗rin egallashiga
zamin yaratmoqda (1-jadval).
Ushbu jadval bo‗yicha tahlil qilinayotgan davrda respublikamiz yengil
sanoat korxonalarining iqtisodiyotdagi rivoji yuzasidan bir necha xulosalarni
chiqarish mumkin. Bizningcha, ular quyidagilardan iborat:
38
1. 2007-2016 yillar mobaynida yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish
hajmida o‗sish kuzatilsa-da (yillik o‗rtacha o‗sish 1,6 mlrd. so‗mni tashkil etgan),
mazkur mahsulotlarning mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmidagi salmog‗i 2013
yilga qadar pasayib borgan. Bu holat respublikada yalpi ichki mahsulot tarkibini
keng miqyosda diversifikatsiya qilinishi bilan bog‗liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |