Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi suv havzalarini sanitar holati

Suv havzalari va daryolar.
 Daryolar haqida fikr yuritganda bu daryolarning 
havzalari haqida ham o‘ylash muhmdir. Daryo havzasi nima? Agar shu damda yer 
ustida turgan bo‘lsangiz, pastga qarang. Siz va har bir boshqa kishi daryo havzasida 
turibdi.  Daryo  havzasi  yer  sirtining  shunday  bo‘lagiki  unga  tushgan  va  oqimga 
aylangan suv bir joyga oqib boradi. Havza loydagi oyoq izidek kichik o‘lchamdan 
butun suvi oqib Missisipi daryosi orqali Meksika ko‘rfaziga tushushini ta’minlovchi 
ulkan o‘lchamgacha bo‘lishi mumkin. Kichik havzalar kattaroq havzalarning qismi 
bo‘ladi.  Havzalar  muhmligi  shundaki  oqim  miqdori  va  suvning  sifatiga  havzada 
sodir bo‘ladigan narsalarga (inson omili bilan yoki usiz sodir bo‘ladigan) bog‘liqdir. 
Oqim  har  doim  o‘zgarib  turadi.  Shahardagi  irmoqning  kam  suv  oqimi  va 
toshqin sharoiti tasvirlangan. Oqim har doim kundan kun, daqiqadan daqiqa o‘zgarib 
turadi.  Albatta,  suv  oqimining  hajmiga  ta’sir  qiluvchi  asosiy  omil 

---

27 
 
yog‘ingarchilikning  suv  havzasi  orqali  oqib  kelishidir.  Yomg‘ir  daryoning 
yiriklashishiga sabab bo‘ladi va daryo faqat yomg‘ir yetarli darajada katta hududda 
yog`gan  bo‘lsa  ko‘tariladi,  yodda  tutish  joizki  daryo  havzasiga  tushgan  suvning 
katta  qismi  daryo  bilan  tashqari  hududga  chiqib  ketadi.  Daryoning  hajmi  daryo 
havzasining  hajmiga  bog‘liq.  Xuddi  shuning  uchun,  turli  kattalikdagi  daryolarga 
yomg‘ir va do‘l turlicha ta’sir qiladi. Katta daryolar toshishi va ko‘rib qolishi kichik 
daryolarga nisbatan sekin kechadi. Kichik suv ayirgich mavjud joyda daryolar to‘lib 
oqishi va ko‘rishi daqiqalarda yoki soatlarda yuz beradi. Katta daryolar to‘lishi va 
ko‘rishi uchun kunlar talab qilinadi. 
Chuchuk suv havzalari: yer yuzidagi mavjud chuchuk suv. 
Suvning tabiatda aylanish bo‘g‘inlaridan biri bu yer sathidagi mavjud bo‘lgan 
chuchuk  suv  bo‘lib,  u  yerdagi  barcha  hayot  turlari  uchun  o‘ta  muhmdir.  Yer 
sathidagi  suv  uz  ichiga  irmoq,  kichik  ko‘llar,  ko‘llar,  suv  omborlari  (kishilar 
yaratgan ko‘llar) suvlarini va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
Daryolardagi  va  ko‘llardagi  suv  miqdori  suvni  quyilishi  va  chiqib  ketishiga 
qarab  har  doim  o‘zgarib  turadi.  Suv  quyilishi  yog‘ingarchilik,  yer  sathidan  suv 
oqimi,  yer  osti  suvlarini  kelib  qo‘shilishi  va  boshqalar  hisobiga  amalga  oshadi. 
Suvni  kul  va  daryolardan  chiqib  ketishi  bug‘lanish  va  yer  osti  suvlariga  quyilishi 
hisobiga  amalga  oshadi.  Kishilar  ham  o‘z  maqsadlarida  yer  sathidagi  suvdan 
foydalanishadi. Yer sathidagi suv miqdori va joylashishi makon va zamonda, tabiiy 
yoki inson ta’sirida o‘zgaradi. 
Yer sathidagi suv hayot davomiyligi manbai 
Hayot cho‘lda ham agar yer sathi (yoki yer osti) suv ta’minoti bo‘lsa mavjud 
bo‘lishi mumkin. Yer sathidagi suv haqiqatdan ham hayotni saqlab turadi. Yer osti 
suvlari ham faqatgina yer usti suvlari oqib tushgani uchun mavjud bo‘ladi. Tasavvur 
hosil bo‘lishi mumkinki, sho‘r okeandagi baliqqa chuchuk suv hech ham shart emas 
deb,  lekin  chuchuk  suv  okeanlarni  to‘ldirib  turmaganida  okean  suvlari  bug‘lanib 
baliq hayot kechira olmaydigan sho‘r suv hosil bo‘lar edi. 
Chuchuk suv yer yuzida tanqisdir. Yerdagi barcha suvning faqatgida uch foizi 

---

28 
 
chuchuk suvdir va chuchuk suv ko‘llari va hovuzlari barcha chuchuk suvning 0.29 
foizini  tashkil  qiladi.  20  foiz  chuchuk  suv  birgina  ko‘lda,  Osiyodagi  Baykal 
ko‘lidadir.  Qolgan  20  foiz  chuchuk  suv  AQSHdagi  Buyuk  ko‘llarda  (Guron, 
Michigan va yuqori ko‘l) jamlangan. Daryolar dunyodagi mavjud bo‘lgan chuchuk 
suvning 0.006 foiz qismini o‘zida ushlab turadi. Aytish mumkunki yerdagi hayot yer 
yuzidagi barcha suv miqdorini juda kichik qismi hisobiga mavjud. 
Infiltratsiya:  Suvni  yer  sathidan  tuproq  va  tog‘  jinslari  osti  tomon 
xarakatlanishi.  Grunt  suvlar  yog‘ingarchilik  orqali  yozaga  keladi.  Janubiy  Jorjiya, 
AK TP   dagi  g‘or  qarida  g‘oyib  bo‘layotgan  oqimning  oqim  bevosita  yer  osti 
suvlariga  qo‘shilishi  mumkinligini  tasvirlaydi.  Dunyoning  har  bir  burchagida, 
yomg‘ir  yoki  qor  bo‘lib  tushgan  suv  tuproq  va  tog‘lar  tagiga  infiltratsiya  qiladi. 
Qancha  miqdorda  suv  infiltratsiya  qilinishi  bir  qator  omillarga  bog‘liq. 
Yog‘ingarchilikni  infiltratsiyasi  Grenlandiya  muzliklarida  kichik  bo‘lishi  mumkin, 
boshqa  hududlarda,  misol  uchun  suratda  ko‘rsatilgan  AQSHning  Jorjiya  shtatidagi 
kabi irmoq to‘g‘ridan to‘g‘ri er osti suvlariga kelib quyilib mumkin. Dunyoning har 
bir  burchagida,  yomg‘ir  yoki  qor  bo‘lib  tushgan  suv  tuproq  va  tog‘lar  tagiga 
infiltratsiya  qiladi.  Qancha  miqdorda  suv  infiltratsiya  qilinishi  bir  qator  omillarga 
bog‘liq.  Yog‘ingarchilikni  infiltratsiyasi  Grenlandiya  muzliklarida  kichik  bo‘lishi 
mumkin,  boshqa  hududlarda,  misol  uchun  suratda  ko‘rsatilgan  AQSHning  Jorjiya 
shtatidagi kabi irmoq to‘g‘ridan to‘g‘ri yer osti suvlariga kelib quyilib mumkin. 
Yer osti suvlari. 
Yog‘ingarchilikni  yer  ostita  shimilib  borishi  diagrammasi.  Yog‘ingarchilik 
tuproq ostita infiltratsiya qilar ekan, odatda u to‘yingan va to‘yinmagan hududlarni 
hosil  qiladi.  To‘yinmagan  hududlarda,  ba’zi  toshloq  osti  yoriqlarida  suv  mavjud 
bo‘ladi,  lekin  tuproq  suvga  to‘yinmagan  bo‘ladi.  To‘yinmagan  hududning  yuqori 
qismi tuproqli hududdan iborat bo‘ladi. Tuproqli hududda o‘simliklar ildizlari orqali 
yuzaga kelgan yorikliklar mavjud bo‘ladiki, u erdan yog‘ingarchilik onsonlik bilan 
infiltrlanadi.  Shu  tuproqli  hududdagi  suvdan  o‘simliklar  foydalanadi.  To‘yinmagan 
hudud  ostida  to‘yingan  hudud  mavjud  bo‘ladi,  u  erda  barcha  bo‘shliqliklarni  suv 

---

29 
 
egallaydi. Kishilar shu hududlarda quduqlar qazib suvni tortib olishlilari mumkin. 
Grunt suvlari havzasi: yer sathidan pastda uzoq davrga suvlarning to‘planishi. 
To‘plangan  suv  suvni  tabiatda  aylanishining  bir  bosqichi  sifatida.  Tuproq 
ostida katta miqdordagi suv to‘planadi. Suv o‘z xarakatini to‘xtatmaydi, u juda sekin 
xarkatlanadi  va  suvni  tabiatda  aylanishining  bir  bosqichi  bo‘lib  hisoblanadi.  Yer 
ostidagi suvning asosiy qismini yog‘ingarchilik natijasida yer yuzasidan infiltratsiya 
orqali  kelib  tushgan  suv  tashkil  qiladi.  Yer  qatlamining  ustki  qismi  to‘yinmagan 
hudud bo‘lib, u yerda suv miqdori vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi, lekin to‘yingan 
hududda  bunday  o‘zgarishlar  yuz  bermaydi.  Bu  qatlamdan  pastdagi  qatlam 
to‘yingan  hudud  bo‘lib,  barcha  yer  osti  jinslari  orasidagi  bo‘shliklar  suv  bilan 
to‘ladi.  Grunt  suvlari  termini  shu  hududni  tushuntirish  uchun  ishlatiladi.  Katta 
miqdordagi grunt suvlari bo‘shlikdarda to‘planadi va dunyodagi barcha kishilarning 
kundalik hayoti mana shu grunt suv bilan chambarchas bog‘liq. 
Suvni topish uchun  satxga  qaragan  yer  osti  suv sathiga sohil  bo‘yidagi  katta 
o‘ra,  yer  osti  suv  sathi  misol  qilib  keltirilgan  surat,  bu  yerda  tuproq  suv  bilan 
to‘yingan. Men umid qilamanki siz mening bir soat mobaynida issiq quyoshli kunda 
sohil bo‘yida o‘ra qaziganimni qadirlaysiz. Bu ma’lum chuqurlikda, tuproq, agar u 
yetarli  jarajada  o‘tkazuvchan  va  suvni  ushlab  tura  oladigan  bo‘lsa,  suv  bilan 
to‘yinganligini tushuntirib berish uchun eng yaxshi yo‘l. Shu o‘radagi suvni usti yer 
osti suvi sathidir. Okean to‘lqinlari shu o‘radan o‘ng tomonda va suv sathi okean suv 
sathi bilan bir xilda. Albatta, suv sathi bu yerda har daqiqada to‘lqin oqib kelishi va 
ketishi  bilan  o‘zgarib  turadi,  to‘lqin  kelganda  suv  sathi  ko‘tariladi,  suv  okeanga 
qaytib ketganda suv sathi tushadi. 
Ma’lum  ma’noda  bu  o‘ra  er  osti  suvidan  foydalanish  uchun  quduq  kabidir. 
Agar bu suv chuchuk bo‘lganda edi odamlar chelak olib bu suvdan foydalanishlari 
mumkin  bo‘lardi.  Agar  siz  xaqiqatdan  ham  chelak  olib  bu  o‘rani  quritmoqchi 
bo‘lsangiz u deyarli bir zumda yana to‘lib qolgan bo‘lar edi, chunki sohil qumining 
suv  o‘tkazuvchanligi  nihoyatda  yuqoridir.  Chuchuk  suvga  etish  uchun  odamlar  er 
osti  suv  sathiga  qadar  ancha  chuqur  bo‘lgan  quduq  qazishlari  lozim.  Quduq  bir 

---

30 
 
necha  o‘n  yoki  bir  necha  ming  fut  chuqur  bo‘lishi  mumkin.  Lekin  umumiy  g‘oya 
huddi bizning sohildagi o‘rada bo‘lganidek suv bilan to‘yingan qatlamgacha etish. 
Grunt suvlari oqimi: suvning gruntdan tashqariga xarakati Aydaxo, AQSH da 
grunt suvlarining yuqori oqimi. Siz suvni atrofingizda har kuni ko‘l, daryo, muz, qor 
yoki yomg‘ir shaklida ko‘rasiz. Shu bilan bir vaqtda suvning juda katta hajmi borki 
u  ko‘zga  ko‘rinmaydi,  bu  yer  ostida  mavjud  bo‘lgan  va  u  yerda  xarakatlanayotgan 
suv. Odamlar ming yillar mobaynida yer osti suvlaridan asosan ichimlik maqsadida 
va sug‘orish uchun foydalanib kelganlar va hozir ham foydalanishmoqda. Yerdagi 
hayot  uchun  yer  usti  suvi  qanchalik  muhm  bo‘lsa  yer  osti  suvi  ham  shunchalik 
muhm. Grunt suvlari yer ostida xarakatlanadi. 
Yog‘ingarchilikning yer ostita shimilishi va u yerdagi xarakatini tasvirlovchi 
diagramma. Yer ustiga tushuvchi yog‘inning bir qismi tuproqka infiltratsiyalanib yer 
osti  suviga  aylanadi.  Tuproq  ichidagi  bu  suvning  bir  qismi  yer  sirtiga  yaqinlashib 
tezda  o‘zanlardagi  suvga  qo‘shilsa,  asosiy  qismi  gravitatsiya  hisobiga  pastga 
chuqurroq singib borishda davom etadi. 
Diagrammaning ko‘rsatishicha, yer osti suvi xarakatining yo‘nalishi va tezligi 
suvli  qatlamniing  turli  ko‘rsatkichlariga  va  qatlamlar  joylashishiga  bog‘liq  (qattiq 
qatlam  orqali  suvning  sizib  o‘tishi  kiyin  kechadi).  Suvning  yer  sathidan  pastda 
xarakatlanishi  jinslarnig  o‘tkazuvchanligi  (suvning  xarakatlanishining  qanchalik 
onson  yoki  qiyinligi)  va  g‘ovakliligiga  (jinsda  mavjud  bo‘lgan  ochiq  hajmning 
kattaligiga) bog‘liq. Agar jinslar o‘z ichidan suvning nisbatan onson oqib o‘tishiga 
imkon bersalar, u holda suv bir necha kun mobaynida uzoq masofalarga etib borishi 
mumkin.  Shu  bilan  birga  suv  shunchalik  chuqur  qatlamlarga  singib  ketishi 
mumkinki uning yana tabiatga qaytib chiqishi uchun ming yillar zarur bo‘ladi. 
Buloq: yer osti suvi yer sirtiga oqib chiqadigan joy 
Buloq; nima o‘zi? 
Buloq bu yer osti suv qatlamining shunday darajaga ko‘tarilishiki natijada suv 
yer  sirtiga  oqib  chiqadi.  Ular  faqatgina  ko‘p  yomg‘irdan  so‘ng  paydo  bo‘ladigan 
kichik  buloqlardan  tortib  to  kuniga  bir  necha  million  gallon  suv  chiqaruvchi  ulkan 

---

31 
 
buloqlargacha bo‘lishi mumkin. 
Buloqlar har qanday jinslar ichida paydo bo‘lishi mumkin, lekin ular eng ko`p 
osonlik  bilan  yoriladigan  va  kislotali  yomg‘irlardan  yemiriladigan  oxaktosh  va 
dolomit  jinslarda  sodir  bo‘ladi.  Agar  yer  osti  oqimi  gorizontal  yo‘nalishda  sodir 
bo‘lsa u yer sirtiga etib borib buloqka aylaninshi mumkin. 
Buloq  suvi  har  doim  ham  toza  emas.  Kolorado,  AQSH  dagi  suvda  yuqori 
darajada  temir  moddasi  borligini  ko‘rsatuvchi  jigarrang  buloq.  Odatda  buloq  suvi 
toza  bo‘ladi.  Lekin  ba’zi  hollarda  bu  Kolorado,  AQSH  dagi  buloqdagidek  choy 
rangidagi suvli bo‘lishi mumkin. Bunday qizg‘ish rangga sabab yer ostida suvniing 
temir kabi minerallar bilan kontaktda bo‘lishidir. To‘q  rangli buloqlar suv yer osti 
qatlamlar ichidagi katta kanallar bo‘ylab tez oqib o‘tganini va jinslar ularni filtirlab 
ulgurmagani bilan izohlanishi mumkin. 
Issiq buloqlar. 
Issiqlik  buloqlari  oddiy  buloqlar  bo‘lib,  boshqa  buloqlardan  faqat  suvining 
iliqligi  va  ba’zan  qaynoqliligi  bilangina,  masalan,  Ellov  Stoun  Milliy  Parkida, 
Vayoming, AQSH da qaynayotgan balchiqli buloqdagidek. Ko‘pgina issiq buloqlar 
yaqin  utmishda  faol  vulqon  faoliyati  kuzatilgan  hududlarda  er  osti  suvining 
chuqurda  joylashgan  qaynoq  jinslar  bilan  kontakti  hisobiga  sodir  bo‘ladi. 
Chuqurlashgan sari jinslar issiqligi oshib boradi va jinslar orasida katta yoriq bo‘lib 
u suvni yer ustiga oqib chiqishiga imkon bersa issiq buloq paydo bo‘lishi mumkin. 
Issiq buloqlar dunyoning istalgan burchagida mavjud bo‘lishi mumkin va mana bu 
baxtiyor  Grenlandiyaliklar  guvohlik  berishlaricha  issiqщ  buloqlar  muzliklar  bilan 
birga mavjud bo‘lishi ham mumkin. 
Umumjahon suvlarinig taqsimoti. 
Yer sharidagi ja’mi suvning qayerda mavjudligini izohlovchi quyidagi grafik 
va  jadvalga  e’tibor  bering.  Shu  paytga  kelib  siz  suvning  aylanma  xarakati  yer 
sharidagi  suvning  xarakatini  tasvirlashini  bilasiz  va  quyidagi  grafik  va  jadval 
yerdagi suvning ma’lum bir lahzadagi mavjud miqdorini tasvirlaydi. Agar siz ming 
yoki million yillar ilgariga qarasangiz bu raqamlar albatta boshqacha bo‘ladi. 

---

32 
 
E’tibor  bering,  taxminan  1,386  million  kub  kilometr  million  kub  mil)  dunyo 
suv  zahirasidan  96  foizdan  ortigi  sho‘rlangandir.    68  foizdan  ortiq  chuchuk  suv 
muzliklar  da  jamlangan.  Yana  30  foiz  chuchuk  suv  er  ostidadir.  Daryo  va  ko‘llar 
kabi  yer  usti  chuchuk  suv  manba’lari  faqatgina  93,100  kub  kilometr  (22,300  kub 
mil) ni tashkil qiladiki bu ja’mi suvning bir foizining 1/700 qismigagina teng xolos. 
Vaxolanki  daryo  va  ko‘llar  odamlar  har  kuni  foydalanadigan  suvning  asosiy 
manba’idir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

33