Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi suv havzalarini sanitar holati

Qishloq xo`jaligi ekinlarining turli rivojlanish davrlarida suvga 
bo`lgan extiyoji.
 
Dala  maydoniga  beriladigan  suv  sarfi  o`simlikning  o`sish  va  rivojlanish 
dinamikasi,  quruq  moddani  yig`ish  sur`ati  va  havo  hamda  tuproq  haroratiga 
muvofiq  aniqlanadi.  Qishloq  xo`jaligi  ekinlarining  turli  rivojlanish  davr larida 
suvga bo`lgan extiyojini g`o`za misolida ko`rib chiqamiz. 
G`o`zaning vegetatsiya davri uch bosqichga bo`linadi: 
-
 
Urug` unganidan - gullashigacha bo`lgan davr, 
-
 
Gullashidan - hosil tuga boshlagunicha bo`lgan davr, 
-
 
Hosil yyetilgan davri. 
Vegetatsiya  davrining  boshida  g`o`za  nihollarini  sug`orish  uchun  suv  kam 
sarf  qilinadi,  chunki  u  bu  davrda  hali  to`la  barg  yozib  ulgurmagan  va  havo 
harorati ham nisbatan pastroq bo`ladi. Dastlabki barglarini o`sa boshlashi bilan 
g`o`za  kuniga  1  gektariga  11-12  m"  suv  sarf  qila  boshlaydi.  O`simlikning 
o`sish  va  rivojlanishi  bilan  barg1ar  soni  va  ularning  o`lchamlari  orta  boradi, 
havo harorati ham ko`tarila boshlaydi, bug`lanish ortib boradi va g`o`za o`sib, 
g`o`zaning suvga bo`lgan extiyoji gektariga 20- 25m  ni tashkil qila boshlaydi. 
Hammadan ham paxta gullash va ko`sak tugish davrida suvga ko`proq extiyoj 
sezadi.  Bu  davrga  kelib  suv  sarfi  bir  gektariga  91-114  m  ga  va  undan  ham 
ko`proqqa  yetadi.  Hosil  yyetilish  davrida  esa  suv  sarfi  biroz  pasayadi  va 
gektariga 36 m gacha tushib qoladi. 
Bu  qonuniyat  har  xil  iqlimiy  mintaqalardagi  barcha  turdagi  tuproqlar  va 
paxtaning  turli  navlari  uchun  bir  xil  amal  qiladi.  Biroq  suvning  mutloq  sarfi 
turli  sharoitlarda  bir-biridan  farqlanadi  va  tuproq  unumdorligi  hamda 
olinayotgan  hosildorlikka  bog`liq  bo`ladi.  O`simliklaming  suvga  bo`lgan 
extiyoji,  ko`pincha,  metereologik  sharoitlar  havo  harorati  va  namligi,  quyosh 

---

133 
 
radiatsiyasi  va  shamol  intensivligi  bilan  belgilanadi.  O`simlik  bir  joyning 
o`zida  bitta  hosil  birligini  yaratish  uchun  turlicha  miqdordagi  namlik 
sarflashiga to`g`ri keladi. Bunda o`simlikning namlikka munosabati issiqlikka 
bo`lgan  extiyojidan  farqlanadi.  Issiqlikka  bo`lgan  extiyoj,  geografik  nuqtai -
nazardan olib qaralganda, nisbatan barqarorroq. Namlikka bo`lgan extiyoj esa 
muhit  ta`siri  ostida  keskin  o`zgaradi  va  mazkur  joyning  metereologik 
sharoitlarga bog`liq bo`ladi.  
G`o`zani urug` 
ush anidan
-gullashigacha bo`lgan davrda sug`orish. 
G`o`za  rivojlanishining  birinchi  bosqichida  uning  vegetativ  organlari  va 
ildiz  tizimining  shakllanishi  ro`y  beradi.  Bu  davrda  o`simlikiing  vegetativ 
organlari  mo`tadil  o`sishi  va  ildiz  tizimining  nisbatan  tez  rivojlanishini 
ta`minlaydigan maqbul namlik muhitini yaratish muhim. 
Bu  davrda  ildiz  oziqlanadigan  tuproq  qatlamining  ortiqcha  namligi 
o`simlikiing  xaddan  tashqari  uzun  bo`lib  o`sib  ketishiga  olib  keladi.  Bu  esa 
hosilga  salbiy  ta`sir  ko`rsatishi  mumkin.  Bu  davr  uchun  quyidagi  sug`orish 
rejimi  tavsiya  etiladi.  Yer  osti  suvlari  chuqur  joylashgan  tuproqlarda,  iqlim 
sharoitlaridan kelib chiqib, 2-3  marotaba sug`orish amalga oshiriladi. Toshloq 
va  qumli,  yengil  tarkibli  tuproqlarda,  gullash  davrigacha  bo`lgan  sug`orishlar 
soni  birmuncha  orttiriladi.  Yer  osti  suvlari  2-3  m  chuqurlikda  joylashgan 
tuproqlarda,  odatda  1  marotaba  sug`orish  beriladi.  Yer  osti  suvlari  l-2m 
chuqurlikda  joylashgan  tuproqlarda  sug`orishlar  amalga  oshirilmaydi  yoki 
g`o`za gullashiga yaqin sug`oriladi. 
U  davr  uchun  sug`orish  me`yorlari  gektariga  700-900  mZ  bo`ladi,  chunki 
suvga  bo`lgan  taqchillik  faqat  tuproqning  uncha  qalin  bo`lmagan  yuqori 
qatlamida bo`ladi. Bunday me`yomi 12 soat, qator oralatib sug`orishda 18 soat 
davomida  berish  mumkin.  Faqat  uncha  katta  bo`lmagan  nishablikdagi 
maydonlarda sug`orish 24 soat davom ettiriladi. 
G`o`zani  gullashidan  –  ko`sak  tuga  boshlagunicha  bo`lgan  davrida 

---

134 
 
sug`orish. 
U  davrda  sug`orish  rejimi  belgilanganda,  g`o`zaning  gullash  bosqichiga 
o`tishi  patijasida  barg  yuzalarining  kattalashishini,  ildiz  tizimi  kuchli 
rivojlanib, lm va undan ortiq chuqurlikgacha ildiz etib borishini nazarda tutish 
kerak.  Vegetativ  organlarining  u  bilan  hosil  tugish  organlarining  shakllanishi 
ro`y beradi. Bu vaqtga kelib  ekin maydonidagi suv sarfi sutkasiga 70 -90m va 
undan ortiq  miqdorga ko`tariladi. Buning natijasida  ekin ko`p  miqdordagi suv 
va ozuqa moddalarini talab etadi. Quyi va o`rta pog`onalarda imkon darajasida 
ko`proq  hosil  elementlarini  saqlash  uchun,  gullash  davrigacha  bo`lgani  kabi, 
bu  davrda  ham,  paxtaning  rivojlanish  jarayonini  vegetativ  organlar  o`sishidan 
ustun bo`lishiga erishish kerak. Buning uchun gullash 
-
 
hosil  tugish  davrida  g`o`zaning  suvsizlikdan  qurib  qolishiga,  o`sishi  va 
rivojlanishining  sekinlashishi,  barglarining  qovjirab  quriy  boshlashi  va 
ulaming  qoramtir  yashil  rangga  kirishiga,  hamda  gullamin g  asosiy  poyaning 
o`sish nuqtasiga tez silshijiga yo`l quyib bo`lmaydi. 
-
 
G`o`zaning  hosil  tugish  davrida  sug`orishlarning  ozgina  muddatga 
bo`lsa-da  kechiktirilishi  va  barglarining  qoramtir  yashil  rangga  kirishi, 
gullarining  ommaviy  holda  to`kilishiga  sabab  bo`ladi.  Bu  esa  suvsiz 
hosildorlikning pasayishiga olib keladi. Bu davrda ortiqcha sug`orishlar ancha 
ham  havfli.  Ular  gurkirab  o`sish  va  katta  barg  yuzalari  hosil  bo`lishiga, 
g`o`zaning  "g`ovlab"  ketishga  olib  keladi.  Bu  holda  ortiqcha  soya  va  tuproq 
namligining me`yordan ko`pligi sababli o`simlik bargi va gullarining to`kilishi 
ro`y  beradi.  Ko`saklaming  yetilish  sur`ati  pasayadi.  Hosilning  yetilishi 
kechikadi.Gullash  hosil  tugish  davrida  sug`orishlarga  alohida  yondoshish,  har 
bir  maydondagi  muayyan  sharoitlami  inobatga  olish  kerak.  Sug`orishlami 
shunday  olib  borish  kerakki,  bunda  gullar  o`sish  nuqtasi  tomon  asta -sekin 
siljishi,  asosiy  poyaning  balandligi  ko`pi  bilan  90-100  sm  ga  teng  bo`lishi  va 
g`o`za tupining yotib qolmasligiga erishish talab etiladi. 
-
 
Bu  davrda  yer  osti  sizot  suvlari  satxi  chuqur  joylashgan  bo`z  tuproqli 

---

135 
 
dala  sharoitlarida,  ob-havo  sharoitlari  mo`tadil  kelgan  yillarda  4  marta, 
nisbatan  sovuq  va  namli  bo`lsa,  3  marta  sug`orish  amalga  oshiriladi.  Janubiy 
mintaqalarda paxtaga bu davrda 4-5 marotaba suv beriladi, chunki 
-
 
bu  mintaqalarda  g`o`zaning  suvga  bo`lgan  extiyoji  sezilarli  darajada 
yuqori bo`ladi. 
-
 
Sug`orish  me`yorlari  tuproq  sharoitlaridan  kelib  chiqib  belgilanadi. 
Og`ir  qumoqli  va  soz  tuproqli  dalalarda  sug`orish  me`yori  gektariga  1100-
1200m"  ni  tashkil  etadi  va  bu  holda  ildiz  ozuqlanadigan  qatlam  yaxshi 
namlanadi va navbatdagi sug`orishlarni 14-16 kundan keyin o`tkazish mumkin. 
Tuproq  qatlami  sayoz  va  qumoqli  toshloq  yotqiziqlaridan  (chuqindi 
qatlamlardan)  iborat  maydonlada  sug`orish  me`yori  gektariga  700-800  m 
gacha  kamayadi.  Agar  sug`orish  me`yori  oshirilsa,  tuproqlaming  namlikni 
kuchsiz  ushlab  qolish  xususiyati  tufayli  suvning  bir  qismi  o`simliklar 
foydalana  olmaydigan  chuqurlikka  singib  ketadi.  Bunday  tuproqlarda 
sug`orishlar  5-6  marotaba  amalga  oshiriladi  va  sug`orishlar  oralig`i  10-12 
kunga teng bo`ladi. 
O`tloqi  tuproqlarda  yer  osti  suvlarining  joylashish  chuqurligiga  qarab, 
sug`orish  me`yori  kamaytiriladi.  Shu  bilan  bir  vaqtda,  sug`orishlar  orasidagi 
davr  uzayadi.  Masalan,  yer  osti  suvlari  2-3  m  chuqurlikda  joylashgan  bo`z 
tuproqlarda,  sug`orish  me`yorini  gektariga  900-1000  m  qilgan  holda,  3-4 
marotaba  sug`orish  tavsiya  etiladi  va  sug`orishlar  oral  yen  18 -20  kunga  teng 
bo`ladi. Yer osti sizot suvlari satxi 1-m chuqurlikda joylashgan tuproqlarda 2-3 
marta  sug`orish  kerak  va  sug`orishlar  oralig`i  20-25  kunni  tashkil  etadi.  Yer 
osti  sizot  suvlari  satxi  yaqin  joylashgan  tuproqlarda  songgi  sug`orish  20 -25 
avgust  oralig`ida  o`tkaziladi.  Shurxok  tuproqli  maydonlar  tuproq  namligi 
anchagina yuqori bo`lgan paytda sugoriladi, ya`ni tez-tez sugorib turiladi.