|
transpiratsiya
deyiladi.
Shuningdek, transpiratsiya bilan bir vaqtda suv tuproq yuzasidan ham
bug`lanadi. Transpiratsiya bilan tuproq sirtidan bug`lanish orasidagi nisbat
ekinning rivojlanish fazasi va uning o`ziga hosligiga bog`liq holda katta
diapazonda o`zgaradi. Shuning uchun u yoki bu qishloq xo`jaligi ekinlarini
yyetishtirish uchun suv a ketgan xarajatlarini aniqlashda suvning o`simlik
barglari orqali hamda tuproq sirtidan bugianishini inobatga olish lozim.
Qishloq xo`jaligi ekinlarini sug`orishga ketadigan
suv sarfi ekinlarajng
bargidan, tanasidan va tuproq yuzasidan buglantirilgan suv sarfi bilan
belgilanadi.
Ushbu
umumiy
bug`lanish
suv
iste`moli
yoki
evopotranspiratsiya deb ataladi. O`simliklarning suvga bo`lgan extiyojlari
iqlimiy va tabiiy sharoitlarga, ekinlaming biologik xususiyatlarga va naviga,
yoshiga, vegetatsiya davrining davomiyligiga, olinadigai hosil miqdoriga,
tuproq unumdorligiga va agrotexnika darajasiga bog`liq bo`ladi. Ekinlarning
125
suv iste`moli miqdori ob havo sharoitga, tuproq yuzasiga kelayot gan issiqlik
energiyasi miqdoriga, tuproq namligiga, yetishtirilayotgan ekin turi va
hosildorligiga bog`liq. Hisobiy tuproq qatlamining sug`orishdan keyin o`zida
ushlab qola oladigan (tuproq yuzasidan bug`lanishni hisobga olmagan xolda)
suv miqdori
dalaning chegaraviy namlik sig`imi
(CHDNS) deyiladi. Bu kattalik
(miqdor) sug`orishda namlikning yuqori chegarasi hisoblanadi.
Mavsumiy sug`orish me`yori
- joriy yilda rejalashtirilgan hosilni olish
uchun vegetatsiya davrida 1 ga sug`orish maydoniga beriladigan s uv
hajmidan iborta bo`lib, u m /ga ulchov birligida ulchanadi.
Mavsumiy sug`orish me`yorining miqdori ekin turi va ekilish maydoniga
karab;
-
Ruza ekini uchun 5000-9000 m/ga,
-
Ko`p yillik o`t ekinlar uchun 2000-10000 m` /ga;
-
Makkajo`xori uchun 2000-5000 m
3
/ga;
-
G`alla uchun 1000-5000 m
3
/ga;
-
Poliz uchun 2000-8000 m
3
/ga;
-
Bog va uzum uchun 1 500-7000 m /ga qilib belgilanadi.
-
Mavsumiy sug`orish me`yori qishloq xo`jaligi ekinlariga sug`orish
me`yori kurinishida beriladi. Sug`orish me`yori - jami suv iste`moli yoki
sug`orilayotgan maydonlardagi jami namlik bug`lanishning asosiy tarkibiy
qismi hisoblanadi. Sug`orish me`yoridan tashqari jami suv iste`moliga
quyidagilar kiradi;
-
Yog`in-sochinlar yoki tuproq shurini yuvish va zahira nam tushyuvchi
-
sug`orishlar natijasida tuproqdagi namlik zahirasi; - Vegetatsiya
davrida yoqqan yog`inlar va yer osti suvlari sarfi. Yer osti suvlarining sarfini
ham
inobatga
olish
darkor,
chunki,
Markaziy
Osiyoning
paxta
yetishtiradigan davlatlarida sug`oriladigan maydonning 60% izida unc ha
sizot suvlari satxi chuqur bo`lmagan (1- 2 m va 2-3 m) yer osti suvlariga ega
gidromorf va yarim gidromorf tuproqlar joylashgan. Yer osti suvlarining sarfi
126
paxta va boshqa almashlab ekiladigan ekinning biologik xususiyatlari -
potensial bug`lanish va ildiz tizimining joylashish xususiyatiga bog`liq
bo`ladi.
Dala
sharoitlarda
o`tkazilgan
maxsus
tajribalardan
olingan
umumlashtirilgan ma`lumotlar, paxta maydonidagi jami suv iste`molida yer
osti suvlarining xissasi - tuproqning mexanik tarkibi va tuzilishiga bog`liq
ravishda; yer osti sizot suvlari satxi 2 m chuqurlikda bo`lganida 25 dan 65%
gacha, 2-3 m bo`lganida esa 5 dan 45% gacha bo`lishini ko`rsatadi.
O`simlnklarning suvga bo`lgan extiyojiga shunibigdek, o`simlik ildiz
tizimi rivojlanishi xususiyati ham ta`sir ko`rsatadi. Masalan paxta tabiatiga
ko`ra ko`p yillik o`simlik bo`lgani uchun uning vegetatsiya davrida o`sishi va
hosilining shakllantirish jarayoni cheklanmagan. Bu jarayonlar bir paytda ro`y
beradi va bir-biriga bog`liq bo`ladi.
Paxta vegetatsiya davrining davomiyligi uning navi va iqlim sharoitlarga
bog`liq. U 100 kundan 150 kuncha davom etadi. Yerga ekilganda vegetatsiya
davrining davomiyligi ko`proq bo`ladi, kech chkilganida bu davr qisqaradi.
Tashqi muhit sharoitlari paxtaning o`sishi va rivojlanishiga hal qiluvchi ta`sir
ko`rsatadi. Urug` yaxshi unib chiqishi uchun tuproq ekish oldi namligi, ya`ni
dala sharoitidagi chegaraviy namlik sig`imi (CHDN^) - 75-80%) ga teng
bo`lishi kerak. B/gilgan tuproqqa xos namlik (tuproq uqalanmaydigan va
yopishib qolmaydigan) mo`tadil namlik hisoblanadi.
Paxta yetishtiriladigan mintaqalarida olib borilgan tajribalar shuni
ko`rsatdiki, tejamli suv sarfida, tuproqning sug`orish oldi namligi urug` unib
chiqishidan hosil etilgunga qadar namlik - 70%, ko`sak tugish davrida esa 60-
65% me`yorida bo`lganida, paxta hosili eng kup olingan. SHurlangan tuproqli
sugoriladigan maydonlarda xamda yengil va kuchsiz shurlangan tuproqlarda
75%, ayrim xollarda -80%, yetilish davrida esa -65% namlik me`yorini ushlab
turish maqsadga muvofik.
Beda va makkajuxori, paxtaga nisbatan sug`orishdan oldingi tuproq
127
namligining kuprok bo`lishini talab etadi. Beda pichani, makkajuxori doni lia
silos massasining kup olinishi, sug`orishdan oldingi tuproq namligi,
shurlanmagan tuproqlarda 75%, shurlangan tuproqlarda esa 80-85% namlik
me`yorida bo`lishiga boglik. Sug`orishdan keyingi namlikni namlik
me`yorigacha yetkazmagan ma`kul. Yer osti suvlari satxi Zm dan yuqorida
joylashgan tuproqlarda sug`orish me`yorlari kamaytiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
