G`o`zani hosil yyetilgan davrida sug`orish.
G`o`zaning hosil yetilishi davriga kirishi bilan o`sish jarayonlari
sekinlashadi. Bu vaqtga kelib, barg va poyalardagi ozuqa moddalari
136
ko`saklarga o`tadi. O`simlikning barglari orqali bug`lanishi va tuproq
yuzasidan bug`lanishlarga sutkasiga 30-40 m suv sarf bo`ladi.
SUV TABIATNING ENG ASOSIY HARAKATLANTIRUVCHI
ENERGIYA MANBA TASHKIL ETUVCHI VOSITA
Reja:
1.
Suvning asriy tabiiy va kimyoviy xossalari.
2.
Xo jalikdagi ahamiyati.
3.
Okean suvlarining tarkibi.
Tabiatdani kimyoviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya
sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz va hidsiz bo`lib, o`ta
bemaza bo`ladi. Tabiatdagi suv tarkibida maium miqdorda erigan suv va lqiziq
moddalar bo`ladi.
Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmalaridan (1120) iborat
bo`lib, o`ziga xos bir qancha xossalarga egadir, bu xossalar suvning tuzilish
xususiyatlari bilan aniqlanib u esa o`z navbatida suv molekulasining qanday
birikkanligiga bog`liqdir. Suv moleculasida og`irlik boyicha 11,1 l%i vodorod
va 88,89% i kislorod bo`lib 2 atom vodorod va bir atom kisloroddan iborat
boiadi. Molekula teng tomonli uchburchak ko`rinishda bolib, uning 105
cho`qqisida kislorod atomi, asosida esa 1 tadan vodorod atomi joylashgan.
Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og`irligiga ega bo`lmaydi.
Odatda suv molekulalarining atom og`irligi 18 ga teng bolsa, ba`zilariniki
19,20,21 hatto 22 ga teng boiadi. Bunga sabab atom og`irligi 16 ga teng
bo`lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li (atom birligisiz kislorod
atomlari va atom og`irligi bir bo`lgan vodoroddan tashqari birligi 2 va 3
vodorod atomlari ham boiadi. Shunday bir xil elementning og`irroq atomlari
izotoplar deyiladi.
Murakkab tajribalar natijasida laboratoriya sharoiti tarkibida vodorod va
137
kislorod izotoplari bo`lgan suv yaratilgan, bunday suv og`ir suv deyiladi. Bu
suv oddiy suvdan farqliroq tabiiy xususiyatlarga ega boladi. Toza havodagi
tarkibida N22 016 boigan og`ir suv 20
0
S haroratda 1,1056 zichlikka
(odatdagichi 0,9982), muzlash harorati -3,8
0
S, qaynash harorati 101,42
0
S
boladi. Bunday og`ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi. Bug`simon
ko`rinishdagi suv asosan N
2
0 ifodasiga ega bolgan oddiy molekulalardan
iborat boiadi. Oddiy boshqa molekulalar bilan birlashmagan N
2
0 molekula
gidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (N
2
0)
2
digidrol
deb, uch molekulasi ((N
2
0)
3
esa trigidrod deyiladi.
Suv suyuq holatida gidrol, digidrol va trigidrol qorishmasidan iborat
boiadi. Suvning harorati o`zgarishi bilan oddiy va birikmalarga birlashgan
molekulalar nisbati ham o`zgarib turadi. Masalan: muz asosan trigidrol
molekulalaridan iborat boladi. Suv xossasidagi ba`zi anomal o`zgarishlar
muzning shunday strukturasi bilan bogliqdir.
Suvning zichligi deb hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv 40S
haroratda eng katta zichlikka ega, undan ko`p va kam haroratlarda esa zichlik
kamayadi. Muzning zichligi suvnikidan kamdir. Demak, muz yyengilligi
tufayli suv yuzasida cho`kmay turadi va issiq sovuqni yomon o`tkazishi tufayli
esa o`zidan pastki qismlaridagi suvning muzlashiga yo`l qoymaydi. Bu esa
suvdagi tirik organizmlarni qirilib ketishdan saqlaydi.
Suv ko`pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq
qiladi. U yyengil harakatchan suyuqlik bo`lib, o`zi qoyilgan jismning shaklini
erkin qilib qoladi. Suv qisilish ta`sirida katta qarshilik ko`rsatib, yuqori
bosimga chidab, o`z hajmini deyarli kam o`zgartiradi.
Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bo`lsa yupqa qatlamlarda rangs iz
tusda qalin qatlamlarda esa havorang - kl tusda bo`ladi. Toza eritmasiz suv
elektr tokini deyarli o`tkazmaydi.
Distillangan suvning muzlash harorati O
0
S, qaynash harorati 100
0
S
(normal atmosfera bosimi 760 mm da) deb qabul qilingan. Suvning muzlash va
138
qaynash harorati uning sho`rligi va atmosfera bosimiga bog`liq. Suvning
sho`rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash harorati esa
ortadi. Masalan, dengiz suvi 20S da muzlaydi. Suvning solishtirma issiqlik
sig`imi deb, 1 gramm massali suvning 1 S da isitish uchun talab qilinadigan
issiqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig`imi 1,0 kal/g gard
ga teng bo`lib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir.
Masalan: muzning solishtirma issiqlik sig`imi
Antionlar
Kationlar
Xlorioni SI
Natriy ioni L
a
Culfat ioni S0
4
Kaltsiy ioni Ca
Gidrokarbonat ioni 4 C0
3
Magniy ioni Mg
Karbonat ioni C0
3
Kaliy ioni K
Quruqlikdagi suvlarning kimyoviy tarkibi Dunyo okeani suvidan keskin
farq qiladi. Bu farq quruqlik suvlarida karbonatlarning okeanlar va dengizlar
suvlarida esa xloridlarning ko`pligi o`z aksini topgan.
Suvning Yerdagi hayot uchun ahamiyati beqiyosdir. O`zining uzluksiz
harakati tufayli suv Yer kurrasida kuzatilgan barcha tabiiy jarayonlarda
ishtirok etadi. Suvning geografik qobiqdagi ishini miqdor jihatdan Quyosh
radiatsiyasi bilan taqqoslasa bo`ladi. Sifat jihatdan esa uning o`rnini hech
narsa bosa olmaydi.
Inson qadim zamonlardan boshlab suvdan turmush ehtiyojlarini
qondirishda eng sodda usullarni ko`plab foydalanib kelgan bo`lsa hozirgi
kunga kelib suv maxsus inshoat va qurilmalar yordami titilib, tabiiy yoki
sun`iy
ravishda
tozalanib,
kerak
bo`lgan
hollarda
zararsizlantirilib
ishlatilmoqda. Qishloq xo`jaligi va sanoatda suvning o`rnini hech narsa bosa
olmaydi. Masalan: bug`doydan olinadigan hosilning har bir tonnasi uchun
1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t, 1 t paxta yetishtirish uchun 1000
tonnagacha suv talab etiladi. Sanoatda 1 t g`isht tayyorlash uchun 1 - 2 t, 1
tonna ko`mir qazib chiqarish uchun 3 t 1 tonna po`lat yoki qog`oz ishlab
139
chiqarish uchun esa 250 - 300 tonna suv zarur boladi. 1 tonna sintetik tola
ishlab chiqarish vaqtida esa 4000 t gacha suv talab etiladi. 1 tonna ip -
gazlama
tayyorlash uchun 10 t suv sarflansa, ba`zi bir sintetik tolalardan 1 tonna
gazlama tayyorlash uchun 3000 t suv talab etiladi.
Suv havzalarining eng arzon transport vositasi ekanligi ham hammaga
malum. Suv transportining xalq xo`jaligini rivojlantirishdagi ahamiyati
beqiyosdir. Shu maqsadda dunyodagi lco`p daryolar kanallar orqali bir - biri
bilan va dengizlar bilan tutashtirilgan
.
Daryolar juda katta energiya manbaidir. Shu sababli ko`pgina daryolarda
eng arzon elektr energiyasi beruvchi GESlar qurilgan va qurilmoqda.
Suv ob`ektlarining muhofaza maqsadlari uchun ham ahamiyati kattadir.
Chunki mamlakatlar chegaralarining ko`p qismi daryolar va dengizlar orqali
o`tadi. Ularni sergaklik bilan qo`riqlash uchun shu suv ob`ektlarining
gidrografiyasini va suv tartibini yaxshi o`rganish talab qilinadi. O`rtacha 0,505
kkal/g.gard, havoniki - 237 kal/gard. va tuproqning 0,40 kal/g gard ga teng.
Suvning harorati o`zgarishi bilan uning solishtirma issiqlik sig`imi kam
o`zgaradi. Suv issiqlik sig`imining kattaligi quruqlikdagi suvlarning sovushi va
isishi jarayonlarida shuningdek, butun yer kurrasi iqlimining hosil bo`lishida
muhim rol o`ynaydi.
Suvning yaxshi erituvchilik xususiyati sababli uning tarkibi doimo ko`p
yoki oz miqdorda erigan moddar bo`ladi. Erigan moddalar kontsentratsiyasi
ko`pincha mg/1 larda ifodalanadi. Suvda erigan magni y va kaltsiy
birikmalarining bolishi uchun qattiqligini ta`minlaydi. Qattiqlik darajasi
graduslarda o`lchanadi: 1 1 suvda 10 mg kaltsiy oksidi va 14 mg magniy
oksidi bolsa u 1 gradus qattiqlikka teng boladi. 8 dan kam qattiqlikka ega
bo`lgan suv yumshoq 8 dan 16 gacha o`rtacha qattiq va 16 dan katta bolsa
qattiq suv hisoblanadi. Qattiqligi 12 dan kam bolgan suv ichish uchun
yaroqlidir. Qattiq suv texnik maqsadlar uchun yaroqsiz ular metallar sirtida
korrogiyani tezlashtiradigan zararli qatlamlar hosil qiladi.
140
Suvda vodorod ionlari juda kam boladi. Kimyoviy toza suvda vodorod
ionlari uning qisman disotsiatsiyasi (N
2
O - N + ON) natijasida paydo boiadi.
Tabiiy suvlarda vodorod ionlari kondentratsiyasi asosan ko`mir kislotasi
dissotsiatsiyasiga bog`liq boladi. (N
2
S0
3
- NS0
3
+ N) vodorod ionli (N)
eritmasi kislota xususiyatlarini ifodalovchisi bolsa, gidroksil ioni (ON) esa
ishqoriy xususiyatlarni ifodalaydi. Kimyoviy toza suvda ikkala ion bir xil
miqdorda boladi. Shu sababli u neytroldir. Bu neytrol reaktsiyada vodorod
ionlari kontsentratsiyasi 10-7 g/1 ga teng boladi.
Odatda suvdagi vodorod ionlari kontsentratsiyasi manfiy belgili o`qli
logorifm daraja ko`rsatkichi bilan va kontsentratsiya miqdori raqam bilan
ifodalanadi. Shunday qilib neytral, reaktsiyali suvda rN>7 boladi. Agar rN<7
bolsa reaktsiya kislotali (achchiq), fN>7 bolsa ishqorli (nordon) boladi.
Tabiatdagi suvlarda rN 6,5 dan 8,5 gacha oraliqdagi qiymatlar kuzatiladi.
Tabiiy suvlarning asosiy ionlarga quyidagilar kirib, ularning to`rttasi
musbat zaryadlangan (kationiar), 4 tasi manfiy zaryadlangan (anionlar)dir.
3. Dunyo okeanidagi suv eritmadan iborat bo`lib uning tarkibida 44 ta
element borligi aniqlandi. Suvda ayniqsa tuzlar ko`p. Okean suvi bundan
tashqari gazlar va organik yo`l bilan paydo bo`ladigan moddalar bilan
to`yingan.
Suvda erigan mineral moddalar miqdoriga qarab suvning sho`rligi
aniqlandi. Suv sho`rligi %, hisobida, ya`ni 1 kg da suvida necha gramm tuz
borligiga qarab o`lchanadi. Okeanlarning ochiq qismlarida suv sho`rligi o`rta
hisobda 35% ga teng, ya`ni 1 kg suvda 35 g tuz bor. Okean suvining ko`pgina
xossalari achchiq - sho`rligi solishtirma og`irligining va boshqalar shu suvdagi
tuz miqdoriga bog`liq. Shu bilan birgalik mutloqa sof (toza suv) tuproq hosil
qilish temperaturasi ta`sir etmagan tog` jinsi kabi unumsiz bo`ladi. Tabiiy
dengiz suv esa unumdordir.
Okean suvinin turi tarkibidagi moddalar nisbati Dunyo okeanining
hamma qismida deyarli bir xildir.
141
Tabiatdagi barcha suvlarning asl manbai mantiyadagi moddalardir. Suv
mantiyadan tashqari platnetalararo bo`shliqdan ham keladi. Taxminiy
hisoblaming ko`rsatishicha, Yerga bir kecha - kunduzda 15000 tonna meteorit
moddalar tushadi va ularning o`rta hisob bilan 0,5% ga yaqini suvdan iborat.
Binobarin, Yer yuzasidan sutkasiga 77 m suv oladi. Butun geologik yeralar
mobaynida ya`ni 3,5 mlrd yilda, Yerga fazodan 90 km ya`ni Ladoga ko`li
suviga taxminan 100 baravar ko`p suv kelgan.
Taxminiy hisoblarga asoslanib, butun yer shari yuzasiga magmadan yilga
4 km ga yaqin suv ajralib chiqadi, deyish mumkin. Yeming chuqur qismidagi
suv yuqori bosim ostida bo`lganidan bug`lanib keta olmaydi va tarkibida xlor -
natriy hamda kaltsiy bo`lgan namokobdan iborat.
Endogen suvlar yer betiga ko`tarilgach, ularga geografik qobiqdagi tirik
mineralizatsiyasi o`zgaradi. Dunyo okeanidagi suv endogen va biogen yo`l
bilan paydo bo`lgan. Eng chuqurdagi suv juda shur bo`lsa, muzliklar suvi
chuchuk bo`ladi. Shu bilan birga dengizdagi tuzlarni daryolar keltirgan degan
gipoteza ham bor. Daryolar quruqlikning muttasil ravishda har xil tuzlarni
keltirib, ularni dengizlar tagida juda ko`plab to`playdi. Daryolarning ham
malum bir roli bor ekan, lekin daryolarda xlorid 5,2 % , karbonat kaltsiy 6%
ga yetadi. Dengizdagi tuzlaming qayerdan kelib chiqishi, aniqrog`i ularning
ikki xil yo`l bilan paydo boiganligi, ya`ni mantiyaning ajralib chiqqanligi va
materik suvlardan vodorodga kelganligi haqidagi gipotezalarga to`g`ri baho
berish uchun okean bilan qumqlik, suv bilan tirik organizmlar o`rtasidagi tuz
almashinuvini hisobga olish zarur.
Daryo suvlari bilan dengiz suvlarining tarkibi bir - biridan farq qilishiga
sabab shuki, okeandagi organizmlarning skleti va chig`anoqlari ko`pdan - ko`p
birikmalardan, shu jumladan tuzlardan vujudga keladi.
Bu moddalarning bir qismi hayvonlar va o`simliklar nobud bo`lganda
suv tagiga cho`kib, ularning aylanma harakati tugaydi. Organizmlarning skelet
va chig`anoqlari tarkib topishi uchun doimiy ravishda juda ko`p kaltsiy va
142
kremniy sarf bo`ladi, ba`zi tirik organizmlar suvdan yod, mis, rux, vanadiy va
boshqa xil elementlarni ajrata oladi.
Shu jumladan quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:
1.
Dengizdagi tuzlaming asl manbai mantiyadir.
2.
Okean bilan quruqlik o`rtasida tuz almashinuvi mavjud.
3.
Okean suvlarining tuz rejimini tirik organizmlar tartibga solib turadi.
Dunyo okeani suvining sho`rligi arxey yerasida 25% dan hatto 10% dan kam
bolgan, ya`ni o`sha vaqtdagi suv havzalari salgina sho`r bolgan xolos.
Okeanlarning yuza qismidagi suvlar sho`rligi turli joylarda kam farq qiladi,
biroq sho`rlikning tarqalishida ham har holda zonallik qonuniyati mavjud.
Ekvatorial zonada suvning sho`rligi 35% va undan ham bir oz kamroq. Zond
orollari atrofida esa 32% gacha tushib ketadi. Suv sho`rligining kamligiga
sabab yomg`irning juda ko`p va havoning serbulut ekanligidir. Tropik
oikalardagi okean suvlari ancha sho`r 36,9% ga yetadi. Bu o`lkalarda suvning
juda sho`rligi ochiq havoda va muttasil etuvchi passat, shamollari natijasida
bug`lanishning kattaligi va yog`in miqdorining kamligidir. Mo`tadil maqsadda
normal 35% atrofida bo`lib, qutbiy kengliklarda daryolarning ko`plab chuchuk
suv kelishi natijasida va muzlarning kelayotgan suvlar natijasida 32% gacha
tushib qoladi.
Dengiz suvlari sho`rligining o`zgarishidagi umumiy zonallikni Dunyo
okeanidagi oqimlar murakkablashtiradi, iliq suvlar sho`r, sovuq suvlar
chuchuk bo`ladi. Yog`in haddan tashqari ko`p tushadigan zonalarda joylashgan
dengizlar suvi okean suviga qaraganda har doim chuchukroq boladi, bunday
dengizlar suvining sho`rlik muzlari bo`g`ozlarining kengligiga va dengi zning
qumqlik ichkarisiga qancha kirib borganligiga bog`liqdir. Masalan: Oq dengiz
suvining sho`rligi Gorlo boynida 34% bolsa, dengizning o`rta qismida 25%,
Dvina gubasida 7%.
Yog`in kam tushadigan zonalarda joylashgan dengizlar suvi okean
suviga nisbatan sho`r boiadi, chunki qizib yotgan quruqlik dengizning suvning
143
bug`lanishiga ta
`
sir etadiy Dunyo okeanidagi eng sho`r suv Qizil dengizda
bolib, bu yerda sho`rlik 41% ga yetadi. Dengiz mo`tadil iqlimli quruqlikning
qanchalik ichkarisida bolsa, sho`rligi shuncha kamaya boradi. Chunonchi
Marmar dengizida 25%, Qora dengizda 18%, Azovda 12%, Chekka
dengizlarda suvning sho`rligi okeandagiga tengyo km kam. Dunyo okeanidagi
tuz mo`tadillari shu qadar ko`pki, agar uni suvning ajralib olib, materiklar
ustida yoyilsa qalinligi 153 m li tuz qatlami hosil bo`ladi.
Dengiz suvning osh tuzi, magniy, brom, kaliy tuzlari va boshqa ko`plab
elementlar hamda birikmalar olinadi. Bundan tashqari suvda Azot, S0
2
, 0
2
ba`zan esa oltingugurt ham bor. Azot suvga atmosferadan o`tadi.
O`simliklarning oziqlanishi organik birikmalar asosan nitratda azot ham
ishtirok etadi.
Suvga atmosferadan o`tuvchi, vulqanlar otilganda va organik moddalar
parchalanganda hosil bo`luvchi karbonat angidrit S0
2
gazi okean suvida har
doim yetarli miqdorda bo`ladi. Ba`zan okeanlar tagidagi hayvonlar ko`p
joylarda bu gaz me`yoridan ortiq ham bo`ladi. Dengizlarning chuqur
cho`kmalarida okeanning sho`r suvi tutib qoladi va yuqorig ko`tarila olmay
oltingugurt vodorodiga to`yinib qoladi va oltingugurt hosil bo`ladi.
l.
Yer sirtining okeanlar va dengizlar suvlari bilan qoplangan yuzasi
umumiy nom bilan Dunyo okeani deb ataladi. U planetamizning suv qobig`i
bo`lgan gidrosferaning ajralmas va asosiy qismidir. Gidrosfera dunyo
okeanidan tashqari yuqorida aytilganidek, quruqlikdagi suvlar, daryolar,
ko`llar va muzliklardan, atmosferadagi suv bugiaridan, tuproqdagi namlikdan,
shuningdek, yer osti suvlaridan tashkil topgan.
Dunyo okeani Yer kurrasi umumiy maydoni (510 mln km)ning 361 mln.
km yoki 71% ini egallagan, quruqlik yuzasi esa 149 km yoki uning 20% ini
tashkil etadi. Yer kurrasida quruqlik va suv yuzalari notekis taqsimlanadi:
quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda bo`lib, uning yuzasi 39% ni
tashkil etadi: Janubiy yarim sharda esa quruqlik bor yo`g`i 10% ni egallagan.
144
Bunday taqsimlanish atmosferaning umumiy tsirkulyatsiyasiga va suvning
tabiatdan aylanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Gidrosferaning turli qismlarida
suv miqdorining taqsimlanishi to`g`risidagi ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki,
Yer kurrasidagi suvning umumiy hajmi 1386 mln. km dan ortiq.
Bundan 1338 mln. km dunyo okeanida, 294 mln. km Yer po`stida, 26
mln. km muzliklarda, 176 ming km ko`llarda, 2,1 ming km esa daryolardadir.
Yerdagi suvning umumiy hajmi taxminan hisoblangan, chunki yer osti
suvlarining miqdori ham unchalik hisoblangan emas.
Dunyo okeanida, 294 mln. km Yer po`stida, 26 mln. km muzliklarda,
176 ming km ko`llarda, 2,1 ming km esa daryolardadir. Yerdagi suvning
umumiy hajmi taxminan hisoblangan, chunki yer osti suvlarining miqdori ham
unchalik hisoblangan emas.
Yer kurrasidagi chuchuk suvlarning umumiy zahirasi 35 mln. lan deb
baholanadi. (Yerdagi umumiy suv hajmining 2,3%i), uning 68% dan
ko`prog`i Antarktida va Grenlandiya muzliklarida va 30% i yer osti
suvlaridan iboratdir. Hozirgi paytda foydalanish uchun mumkin bo`lgan
chuchuk suvlar miqdori Yerdagi umumiy suv hajmining taxminan 0,3% ini
tashkil etadi.
7> Do'stlaringiz bilan baham: |