Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi suv havzalarini sanitar holati

YUZA SUVLAR SIFATI SHAKLLANISHINING GIDROLOGIK 
OMILLARI. 
 
1.  Suvlarga  ifloslantiruvchi  moddalarni  qo‘shilishi.Suv  havzalaridagi 
suvlarning  sifati  bir  qator  jarayonlar  ta’siri  ostida  shakllanadi:  kimyoviy 
moddalarning  oqindi  suvlar  bilan  birga  qo‘shilib  tushishi  va  chiqarilishi, 
qo‘shilgan  ifloslanishlarning  xarakatlanishi  va  aralashishi.  Kimyoviy 
transformatsiya  jarayonlarining  kechishi  va  ifloslantiruvchi  moddalar  xamda 
tabiiy  komponentlarning  o‘zaro  ta’siri;  suv  obektlarida  kechuvchi 
biokimyoviy,  biologik,  fizikaviy-kimyoviy  va  fizikaviy  jarayondar.  Bu 
jarayonlarning  barchasi  suv  ob’ektidagi  gidrologik  rejim,  uning  gidrodinamik 
va morfologik jihatlari bilan turli darajada bog‘liq bo‘ladi. 
Suvlarga ko‘rsatilayotgan ta’sirning intensivligiga bog‘liq ravishda daryo 
yoki  suv  havzalarida  ifloslanish  zonalari  va  ifloslantiruvchi  oqindilarning 
ta’sir qilish zonalari belgilanadi. 
2.  Ifloslantiruvchi  moddalar  qo‘shilganidan  keyin  suv  havzasidagi 
biologik  va  biokimyoviy  jarayonlar  kechishiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatilsa, 
ifloslantiruvchi  moddalarning  konsentratsiyasi  esa,  sanitariya,  baliqchilik 
xo‘jaligi  va  boshqa  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  belgilangan  me’yorlardan  oshib 
ketsa,  daryo  yoki  suv  havzasining  ana  shu  qismi  ifloslanish  zonasi  deyiladi. 
Ushbu zonadagi tuproq ham ifloslangan bo‘ladi. 
3.  Suvlarning  ifloslangan  zonadan  oqib  tushishi  yoki  bevosita  oqindi 
suvlari  tashlanishi.  Lekin  ifloslantiruvchi  moddalar  konsentratsiya  yuqori 
bo‘lmagann  yoki  ifloslanish  jarayoni  qisqa  muddat  davomida  kechishi 
oqibatida  biologik  va  biokimyoviy  jarayonlarning  tabiiy  xususiyati  saqlanib 
qoluvchi  suv  haazalari  yoki  ularning  qismi  ta’sir  zonasi  deyiladi. 
Ifloslantiruvchi moddalarning o‘rtacha konsentratsiyasi me’erlardan oshmaydi, 

---

76 
 
lekin nisbatan kuchli ifloslangan suv xajmlari ham mavjud bo‘ladi. 
4.  Ifloslanish  zonaspning  shakllanishi  suvlarni  tashlovchi  inshootlar 
ishga  tushirilishidan  boshlab,  bosqichma-bosqich  kechadi.  Suv  oqimi  yoki 
havzasidagi suv, oqindi suvlar tashlanishi  rejimi va boshqa omillarga bog‘liq 
ravishda  shakllangan  ifloslanish  zonasi  vaqt  va  hudud  bo‘yicha  barqaror 
bo‘lishi  yoki o‘z o‘lchamlari va shaklini  o‘zgartirishi  mumkin. Oqindi suvlar 
tashlanadigan  joylarda,  ularning  tarkibida  mavjud  bo‘lgan  muallaq  moddalar 
cho‘kishi  hisobiga,  ifloslangan  cho‘kindilar  zonasi  hosil  bo‘ladi.  Suv 
havzasidagi gidrologik rejim, gidravlik xarakteristikalar yoki shamol -to‘lqinga 
oid  rejim  o‘zgargan  holatlarda  shu  zonadagi  ifloslangan  tuproqlar  suv 
massalarining ikkilamchi ifloslanish manbasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
4. Aralashish, aeratsiya, biokimyoviy, kimyoviy va fizikaviy jarayonlarning 
suv  ob’ektida  kechishi  natijasida  suvning  dastlabki  xossalari  va  tarkibi  qayta 
tiklanadi (o‘zini-o‘zi tozalash jarayoni). 
Aralashish  deganda,  suv  oqimi  yoki  havzasidagi  suv  bilan  aralashishi 
hisobiga  oqindi  suvlar  tarkibiga  kiruvchi  ifloslantiruvchi  moddalar 
konsentratsiyasining kamaiishi tushuniladi. 
Oqindi  suvlardagi  muallaq  moddalar  konsentratsiyasining  kamayishi 
og‘irlik  kuchi  ta’siri  ostida  sodir  bo‘lishi  mumkin  -  og‘ir  zarrachalar  asta-
sekin  suv  tubiga  cho‘kadilar.  Bu  jarayon  kechishining  intensivligi 
zarrachalarning  massasi  va  o‘lchamlari  hamda  suv  havzalarining  gidrologik 
xususiyatlari  (oqim  tuzilmasi  va  rejimi,  shamol-to‘lqin  rejimi)ga  bog‘liq. 
Oqindi  suvlar  tashlanadigan  hududda  shakllanuvchi  ifloslangan  cho‘kindilar 
zonasi,  gidrodinamika  sharoitlari  o‘zgargan  holatlarda  suv  massa larining 
ikkilamchi ifloslanish manbasi bo‘lib xizmag qilishi mumkin. 
5
.
Suv  sifatining  eng  asosiy  omillari,  bu  daryolarning  suv  rejimi,  ushbu 
rejimning vaqt va hudud bo‘yicha o‘zgarishi va ana shu o‘zgarishlarga bog‘liq 
bo‘lgan yuza suvlarining kimyoviy tarkibidir. Ana shu omillar, o‘z navbatida, 
suv ob’ektlaridagi biologik rejimga ham ta’sir ko‘rsatadi. 

---

77 
 
Suv  kam  bo‘ladigan  davrda  daryolardagi  suv  miqdori  nafaqat  xo‘jalik 
maqsadlarida  foydalaniladigan  suv  xajmining  cheklanishini  belgilaydi,  balki 
daryolarga tashlanadigan oqindi suvlar, xatto shartli toza hisoblanuvchi oqindi 
suvlar miqdorini ham cheklaydi, sababi suv oqimining bu suvlarni aralashtirish 
va o‘zini-o‘zi tozalash qobiliyatlari aynan suv kam davrga to‘g‘ri  baholashda, 
odatda, suv sifatini shakllantirish uchun eng yomon sharoitlarga mos keluv chi 
95%  ta’minlanganlikka  ega  bo‘lgan  suvning  minimal  sarflanishi  asos  qilib 
olinadi. 
6. Halq xo‘jaligi extiyojlarini qondirish uchun suvning yaroqliligi uning 
kimyoviy,  fizikaviy  va  biologik  ko‘rsatkichlarining  baholanishi  orqali 
belgilanadi. 
Suv  sifati  uchun  eng  qat’iy  me’yorlar  daryolardan  ichimlik  suvi  olishda 
ko‘zda  tutilgan,  sanoatga  oid  suv  iste’molining  bazi  turlari  (sellyuloza-
qog‘oz,  kimyo  sanoati)  bundan  istisno.  Texnologik  maqsadlarda 
foydalaniladigan  suvga,  odatda,  sifat  bo‘yicha  talablar  yumshoqroq  bo‘ladi. 
Bunda,  birinchi  navbatda  bug‘-kuchlanish  qurilmalarida  qo‘llanilishida  yoki