Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Qumarchiq (Agriophyllum arenarium MB.) sho‘radoshlar oilasidan, bo‘yi 20— 100 sm ga yetadigan bir yillik o‘simlik. Poyasi shoxlangan, unda shoxlari navbatlashib joylashgan. Barglari bandsiz, nashtarsimon, asosi qisqargan, uchi o‘tkir tikanli. Qumarchiq mart oyida unib chiqadi, u o‘qildizli. Qumning yuza kismida ham ildizlari yon tomirlar hosil qiladi. Iyul- avgust oylarida gullaydi. Gullari ko‘rimsiz, gulyonbarglari tikanga aylangan, tishli, qirqilgai. Changchisi 2—3 ta, mevasi avgust-sentyabr oylarida pishadi. U tuksiz, uzunchoq, oval shaklida, uzunligi 1,5—2 eni 0,8— 1 mm. Uning urug‘ida 15% dan ortiq oqsil moddasi, 5% yog‘, 60% ga yaqin uglevodlar bo‘ladi. Qumarchiqning urug‘i ovqat bo‘lishi jihatidan bug‘doydan qolishmaydi. Qadimdan cho‘ponlar uning urug‘ini yig‘ib, ovqatga ishlatganlar. U urug‘idan yaxshi unadi. Qumarchiq ko‘pincha Qoraqalpog‘istonda, Qizilqumning Sanduqli qumlarida, Buxoro, Surxondaryo va boshqa viloyatlarning qum barxanlari va qum tepaliklarida ko‘p o‘sadi.
Baliqko‘z (Salsola yerassa MB.) sho‘radoshlar oilasidan, bo‘yi 10—45 sm ga yetadigan bir yillik o‘simlik. Poyasi ostidan shoxlangan, barglari etli. Tanasi, shoxlari kul rang ko‘kish rangda. U fevral-mart oylarida unib chiqadi. Uning o‘sishi juda sekin boradi. Baliqko‘z iyul-avgust oylarida gullaydi. Gullari boshoqsimon to‘pguldan iborat. Gulqo‘rg‘onining bargchalari lansetsimon, o‘tkir, tuksiz. Gultoji— qanotchalari binafsha, qizg‘ish yoki sariq rangli o‘simtalardan iborat. Uning changchi qismidan parda yoki pufakchaga o‘xshash sarg‘ish-pushti yoki binafsha rangli o‘simtalar hosil bo‘ladi. Bu o‘simtalarnnng beshtasi yig‘ilib, beshta gultojibarg shaklini oladi. Mevasi avgust-sentyabr oylarida pishadi. U qanotchali, bu qanotchalar sariq, pushti, qizil ranglarda bo‘lib, ko‘ndalang kesimi 1 sm ga yetadi. Baliqko‘zni yaxshi bilmagan kishi uni qanotchali mevasini bir ko‘rishda guli deb o‘ylashi mumkin. Urug‘i yaxshi unadi. Baliqko‘zni yozda mollar yeydi. Ayniqsa kuz va qishda tanasidagi tuz ketgach, qo‘y, tuyalar uni xush ko‘rib yeydi. Ayniqsa, uning urug‘i tarkibida turli xil foydali oziq moddalar bor. U qo‘ylarning tez kuyukishi hamda egiz qo‘zi olishning muhim garovidir. Shuning uchun ham cho‘ponlar kuzda qo‘ylarni qochirish paytida uning urug‘idan keng foydalanadilar.