Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

4.Fitonsid va fitoaleksinlarni o‘simlik hayotidagi o‘rni
FITONSIDLAR. O‘simliklar tarkibidan ajraladigan va bakteritsidlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar fitonsidlar deyiladi. Bu moddalarni ilk bor o‘rgangan B.P.Tokin ularga fitonsid ( rhutop — o‘simlik, soedege — o‘ldirish) deb nom bergan. Fitonsidlar o‘simlik hayotida katta ahamiyatga ega, o‘simliklarni zararkunanda mikroorganizmlar, xasharotlar, zamburug‘lar va sodda xayvonlardan ximoya qiladi. Bu moddalar kimyoviy jixatdan xilma-xil tarkibga ega, ammo shunga qaramay hamma o‘simliklar uchun umumiy xususiyatta ega bo‘lgan tabiiy immunitet hosil qiluvchi omildir.. Ayniqsa, fitonsidlar sarimsoqpiyoz, evkalipt, qarag‘ay, archa, yong‘oq daraxtlari tarkibida ko‘proq mavjud. Ayrim daraxtlarning bargidan fitonsidlik xususiyatiga ega bo‘lgan gazsimon moddalar ajralib chiqadi
FITOALEKSINLAR. O‘simliklar immunitetida muxim ahamiyatga ega. Kichik molekulali o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen mikroorganizmlarning faoliyatini to‘xtatuvchi murakkab organik birikmalardir. Bu moddalar ayrim xususiyatlari bilan fitonsidlardan farq qiladi. Ular faqat patogen mikroorganizmlar zararlagan yuqori o‘simliklar to‘qimasida hosil bo‘ladi. YA’ni fitoaleksinlarning hosil bo‘lishini tezlashtiradigan modda parazitning sporasi yoki mitsellasi tomonidan ajratiladi. Fitoaleksinlar kimyoviy jixatdan izoflavonoidlar, seskviterpenlar, polipeptidlar hosilalari hisoblanadi va Hozirgacha 20 ga yaqini o‘rganilgan.
Organik kislotalar. Ularga atsetit, olma, uzum, oksalat va limon kislotalarini misol qilish mumkin. Organik kislotalar o'simliklarda moddalar almashinuvida, xususan nafas olishda muhim rol o'ynaydi. Ularning hujayra shirasida ko'proq to'planishi nordon ta'mni beradi.
Oshlovchi moddalar. Murakkab birikmalar bo'lib, asosan oqsillar bilan bog'langan bo'ladi. Oshlovchi moddalar fermentativ parchalanganda qand moddalari hosil bo'ladi. Oshlovchi moddalar asosan mikroblardan himoya vazifasini bajaradi shuningdek, nafas olish jarayonidagi oksidlanish reaksiyalarida ishtirok etadi.
Pigmentlar. Hujayra shirasida ko'pincha erigan holda bo'yovchi moddalar pigmentlar uchraydi. Bulardan anchagina keng tarqalgani antosian hisoblanadi. Antosian kislotali muhitda qizil rangda bo'lsa, ishqoriy muhitda ko'k rangda bo'ladi. O'simliklarning gullash davrida gullarning o'z rangini o'zgartirishi antotsian moddasining miqdoriga bog'liq.
Alkaloidlar. Ular azot tutuvchi zaharli moddalarga kiradi. Alkaloidlarga moddalar almashinuvining mahsulotlari deb qaraladi. Bularga morfin, atropin, gossipol va boshqalar kiradi.
Kristallar. O'simlik barglarida hosil bo'ladi, bularga kalsiy oksalat, kalsiy karbonat va boshqalar kiradi va ular vakuolalarda uchraydi. Asosiy vazifasi o'simliklardagi ortiqcha kalsiyni neytrallashdan iborat. Chunki, ortiqcha kalsiy ionlari ta'sirida sitoplazma qovushqoqligi ortib zichlashadi va moddalar almashinuvi pasayadi.