Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

III.Asosiy qism .
3.1. Xivchinlilar (mastigophora) sinfi.
Xivchinlilarga tabiatda juda keng tarqalgan va xilma-xil tuzilgan bir hujayralilar kiradi. Hamma xivchinlilaming harakat organoidlari bitta yoki bir nechta xivchinlar hisoblanadi. Xivchinlar sitoplazmadan hosil bo'lgan qilga o'xshash ingichka o'simtalardan iborat. Xivchinlilar sitoplazmasi ham birmuncha quyuq gomogen ektoplazma va donador suyuqroq endoplazmaga ajraladi. Ektoplazmaning sirtqi qavati qattiq va elastik qobiq - sillikulani hosil qiladi. Ko'pchilik xivchinlilar tanasi doimiy shaklga ega bo'lishi bilan sarkodalilardan farq qiladi. Shu bilan birga ayrim xivchinlilar tanasida qattiq qobiq bo ‘lmaydi va ular sarkodalilarga xos bo‘lgan psevdopodiylar hosil qilish xususiyatiga ega. Sarkodalilar hayot siklining ayrim davrlarida xivchinli gametalar hosil qilishi ilgari ko'rsatib o'tilgan edi. Xivchinlilar bilan sarkodalilar o'rtasida bu o'xshashlik ikkala sinfni bitta sarkomas- tigoforalar tipiga birlashtirish uchun asos qilib olingan.
Xivchinlarning tuzilishi elektron mikroskop ostida tekshirilganda ular ikki qismdan iborat ekanligi aniqlandi. Xivchinning lokomotor (harakatlanish) funksiyasini bajaruvchi uzua qismi tana sirtidajoylashgan. Uning kalta bazal tanachasi ektodermada joylashgan bo'lib, kinetosoma (harakatlantiruvchi tana) deyiladi. Tashqi tomondan xivchin uch qavat membrana bilan o'ralgan. Bu membranalar hujayra membranalari bilan bog'langan bo'lib ulaming davomi hisoblanadi. Xivchinning membranasi ostida 9 ta fibrillalar (tolalar) halqa hosil qilib joylashgan. Har bir fabrillalar o'zaro yopishgan ikkita naychadan iborat. Ular pererik fibrillalar deyiladi. Xivchinning markazi bo'ylab yana ikkita fibrilla o'tadi. Markaziy fibrillalar ektoplazma sirtidagi aksial donachadan boshlanadi. Markaziy fibrillar tayanch, periferik fibrillar esa lokomotor harakatlanish funksiyasini bajaradi.
Xivchinlilar hayvonlar bilan o'simliklar dunyosini bog'lab turuvchi zveno hisoblanadi. Bu sinf doirasida morfologik jihatdan o'zaro yaqin bo'lgan ayrim turlar ham modda almashinuvining turli guruhlariga mansub bo'lishi mumkin. Xivchinlilar har xil muhitda hayot kechirishga moslashgan 8 mingga yaqin turlami o'z ichiga oladi. Ko'pchilik turlari dengizda yashaydi vaplanktonning asosiy qismini tashkil etadi. Chuchuk suv havzalarida ham xivchinlilar keng tarqalgan. Suv havzalarida xivchinlilaming turlari va ulaming massasi suvning organik chiqindilar bilan ifloslanishigabog'liqbo'ladi. Xivchinlilar orasida ko'p turlari har xil hayvolar va odamning ichagi, qoni, terisi vajinsiy bezlar yonda parazitlik qiladi. Oziqlanish va moddalar almashinuvi xususiyatlariga binoan xivchinlilar ikkita kenja sinf- o‘simliksimon va hayvonsimon xivchinlilarga ajratiladi.
O‘simliksimon xivchinlilar (Phytomastigina) kenja sinfi
Bu kenja sinfga kiruvchi bir hujayralilarning ko‘pchiligi yashil rangli bolib, yorug’lik ta’sirida fotosintez qilish xususiyatiga ega. Ularning tanasi duksimon, silindrsimon, sharsimon va boshqa shaklda bo‘Iishi mumkin. Tanasi tashqi tomondan kletchatka yoki unga yaqin boigan pellikula qo- biqbilan qoplangan (1-rasm). O‘simliksimon xivchinlilar tanasida xivchinlar soni 1-2 tadan bir necha yuztagacha, hatto mingtagacha bo iishi mumkin. Odatda tananing xivchin joylashgan tomoni oldingi qutb hisoblanadi. X i v c h i n l a r s o n I j u d a k o ‘p b o l g a n i d a u l a r t a n a y u z a s i d a b i r t e k i s j o y l a s h a di. Xivchinlaming uzunligi ham har xil boladi; ba’zan tana uzunligidan ham oshadi. Xivchinlar suyuq muhitga parmaga o'xshab buralib kirishi natijasida oldingi tomoni bilan suzib ketadi. Ko‘pchilik turlaridayorugiikni sezishga yordam beradigan qizil dog‘ko‘zchasi - stigma ham boiadi.
Yashil xivchinlilar tanasidagi xlorofill saqlovchi xromatoforlarning tuzilishi o'simliklardagi xloroplastlarga o'xshash boiadi. Xromotoforlar plastinka yoki donga o'xshash boiib, ular har bir hujayrada 1-2 ta yoki juda ko‘p boiishi mumkin. Yashil xivchinlilar ham o‘simliklar singari muhitdan karbonat angidrid va suv bilan birga mineral tuzlar, xususan, azot va fosforni o ‘zlashtirishi hisobiga organik moddalarni sintez qiladi. Yorug‘lik energiyasi hisobiga oziqlanish avtotrof ya’ni golofit deyiladi. Ayrim avtotrof xivchinlilar

1-rasm. Evglenalar.
A - Euglena oxyuris, В - Euglena virides: 1 - xivchin, 2 - qisqaruvchi vakuol rezervuari, 3 - qisqaruvchi vakuola, 4 - xromatoforlar,
5 - yadro, 6 - paramila, 7 - ko‘zcha.
qorong‘i joyga tushib qolganida yoki muhitda erigan organik moddalar ko‘p bo'lganida yashil rangini yo'qotib, saprofit oziqlanishga o'tishi mumkin. Ba’zi bir evglenasimonlar birdaniga ikki xil avtotrof (fotosintez) va geterotrof (saprofit) oziqlanish xususiyatiga ega. Bu xildagi aralasfi oziqlanish miksotrofdeyiladi. Ayrim о‘simliksimon xivchinlilar xlorofillim tamoman yo‘qotib, organik moddalarga boy bo'lgan muhitda yashashga moslashgan. Yashil xivchinlilar fotosintez jarayonida kraxmal yoki unga o'xshaydigan karbonsuvlar (masalan, paramila) sintez qiladi. Ulaming sitoplazmasida kraxmal va unga o'xshash bo'lgan paramila to'planadi. Chuchuk suvlarda hayot kechiradigan xivchinlilarda osmoregulyatsiya va ayirish vazifasini qisqaruvchi vakuollar bajaradi. Dengizlarda yashovchi va parazit turlarida qisqaruvchi vakuollar bo 'lmaydi.
Ko'pchilikxivchinlilarfaqatikkigabo'linish orqali jinssiz ko'payadi, bunda dastlab yadro mitoz usulda bo'linadi, so'ng tanasi oldingi tomondan orqaga qarab asta-sekin bo'linadi. Xivchini esa yosh hujayralardan biriga o'tadi; ikkinchisida esa yangidan hosil bo'ladi. Boshqa hollarda bo 'linayotgan hujayraning xivchini tushib ketib, yosh hujayralarda yangidan hosil bo'lishi mumkin. Bir qancha hollarda hayvonlar sista davrida ham ko'payadi. Bu vaqtda ular xivchinini tashlab, yumaloqlanadi va tana sirti­ ga pishiq qobiq ishlab chiqarib, sista hosil qiladi. Sista ichida hayvon tanasi bir necha marta ketma-ket bo'linadi. Hayvon tanasi o'smasdan bo'linganidan juda kichik hujayralar hosil bo'ladi. Hujayralami shu usulda yiriklashmasdan ketma-ket bo'linishipalintomiya deyiladi. Palintomiya ko'p hujayralilar tuxum hujayralarining maydalanishiga o'xshab ketadi.
Koloniya bo‘lib yashovchi yashil xivchinlilar. O'simliksimon xivchinlilar orasida bir qancha turlari koloniya bo'lib yashaydi. Koloniya bo'linishdan keyin hosil bo'lgan hujayralami ajralib ketmasdan bir-biri bilan bog'langan holda saqlanib qolishi natijasida kelib chiqadi. Chuchuk suvlarda yashil plastinkachaga o'xshash goniutn (Gonium pektorale) koloniyasi ko 'p uchraydi. Bu koloniya 16 ta ikki xivchinli yashil hujayralar­ dan tuzilgan. Hujayralar rangsiz quyuq shilimshiq modda orqali o'zaro tutash. Xivchinlaming eshkakka o'xshab bir me’yorda harakat qilishi natijasida gonium suzib yuradi. Chuchuk suvlarda hayot kechiradigan evdorina (Eudorina elegans) koloniyasi esa ko'pincha 32 ta (ba’zan 8 yoki 16 ta) yashil hujayralardan tuzilgan, bo'lib, shar shaklda bo'ladi. Gonium va evdorinaning har bir hujayrasi mustaqil jipssiz bo'linib ko'payadi. Koloniyadagi hamma hujayralar bir vaqtning o'zida ko'payishga kirishadi. Hujayralar 3 yoki 4 marta ketma-ket bo‘linishdan keyin koloniya ichiga tushadi. Yangi hosil bo ‘lgan yosh koloniyalar soni ona koloniyadagi hujayralar soniga teng boiadi. Keyinchalnk ona koloniya yemiriladi va yosh koloniyalar mustaqil hayot kechira boshlaydi.
Kichikroq suv havzalarida uchrab turadigan volvokslarning sharsi­ mon koloniyasi juda murakkab tuzilgan .Masalan, Volvox aureus koloniyasi 500-1000 hujayradan tashkil topgan, diametri 500-850 mkm, V.globatoresa 20 minggacha hujayradan iborat bolib, diametri 2 mm ga yetadi. Volvokslar koloniyasining asosiy qismini hujayralaming o‘zi ajratib chiqaradigan quyuq massa tashkil etadi. Bu massa koloniya chetida tig‘iz po‘stni hosil qiladi. Hujayralar koloniyaning chetida bir qator joylashgan. Koloniya ichi quyuq massa bilan toiib turadi. Koloniyani tashkil etuvchi hujayralar bir xil tuzilgan. Har bir hujayrada stigma (qizil dog‘ko‘zcha) va ikkita xivchin boiadi. Hujayralar sitoplazmatikipchalar yordamida bir-biri bilan tutashgan. Volvoks xivchinlari birgalikda bir me’yorda tebranishi natijasida dumalayotgan sharga o‘xshab suzib yuradi. Koloniya doimo muayyan bir tomoni bilan olg'asuzadi. Koloniyaning bu tomonidagi hujayralar ko'zchalari qarama-qarshi tomondagi ko'zchalarga nisbatan yirikroq boiadi.
Volvoks koloniyasidagijuda ko‘p hujayralar orasida faqat bir qism (4- 10 ta) hujayralar boiinish xususiyatiga ega. Bunday hujayralar koloniya­ ning pastki tomonidajoylashgan boiib, ular vegetativ hujayralar deb ata­ ladi. Vegetativ hujayralar ketma-ket bir necha marta bo ‘linib, yosh koloniy- alami hosil qiladi. Odatda koloniyada birdaniga bir necha yosh koloniyalar hosil boladi. Yosh koloniyalar o‘sib, yiriklashgan sari onakoloniya ichiga sig‘masdan qoladi. Onakoloniyayorilibnobudboiadi, yosh koloniyalar esa mustaqil yashay boshlaydi. Qulay sharoit boiganida ona koloniyadan chiqmagan yosh koloniyalar ichida ikkinchi tartibdagi yosh koloniyalar rivojlanishi mumkin.
Yuqorida ko ‘rsatib о ‘tilgan о ‘simliksimon xivchinlilar koloniyasi palin tomik koloniyalar hisoblanadi. Chunki koloniyadagi tamma hujayralar (gonium, eudorina) yoki faqat vegetativ hujayralar (volvoks) о‘sib yiriklashmasdan ketma-ket boiinish (palintomiya) yoli bilan birdaniga bir necha yosh koloniyalami hosil qiladi. O‘simliksimon xivchinlilaming ko'pchilik turlari faqatjinssiz ko'payadi. Jinsiy ko‘payish asosan koloniali xivchinlilar va ayrim yakka yashovchi xivchinlilarda uchraydi.