Табиий фенол бирикмалар

Табиий фенол бирикмалар
Баъзан бу гуруҳни ўсимлик феноллари деб ҳам аталади.Ўсимлик томонидан ишлаб чиқарганлиги учун ўсимлик феноллари деб аталади. Ҳақиқатдан ҳам фенол функция бензол қатори ароматик ҳосилалари ичида энг кўп тарқалган, (фенол функцияли нафталин ва антраценли бирикмалар камроқ тарқалган) лекин кўпинча фенол гуруҳ бошқа кислородли функцияларга ҳамроҳ бўлади. Шундан келиб чиқиб ушбу табиий бирикмалар синфининг асосий гуруҳлари қуйдагилар: феноллар таркибида фақат гидроксил гуруҳ бор, фенокислоталар таркибида гидроксил ва карбокси функцияси бор, пиран қатори ароматик бирикмалари пиронлар, пиронлар, пироли тузлари.Таркибида фенол гуруҳ тутган бензол нафталин, антрацен қатори хинонлари.
Ҳозирги кунда ушбу моддалар микроорганизмлар, замбуруғлар ва денгиз организмларида ҳам топилганлиги туфайли уларни ўсимлик феноллари демаса ҳам бўлаверади.
Феноллар ва фенокислоталар
1-схемадаги оддий феноллар табиатда унчалик кенг тарқалмаган кўпроқ гидрохинон учрайди, гоҳида катехол ҳамда уларнинг ҳосилалари. Фенол бирикмалари осон оксидлангани учун (айниқсса дигидрокси ҳосилалари) ўсимликларда улар одатда гликозидларнинг агликол компоненти шаклида учрайди ёки бошқа бир гуруҳи этерификацияланган ҳолда учрайди. Масалан: алкил ва циклоалкил радикаллари билан. Ушбу бирикмаларнинг қизиқ ва муҳим намоёндаларидан бири токофероллар (альфа,) гуруҳи витамин Е лар бўлиб ҳайвон организмлари шу жумладан инсоннинг ҳужайралари мембранасида антиоксидант вазифасини бажаради.
Ароматик карбон кислоталар – тоза ҳолда табиатда ниҳоятда кам учрайди. Бензой кислотаси клюква ва брусники (резавор бута ўсимлик меваси) ни меваларида етарли миқдорда учрайди. Шунинг учун улар микроорганизмлар таъсирига чидамли (бу меваларни ҳеч нарса қўшмасдан консерва қилинганда улар яхши сақланиб туради қадимда бу меваларга бошқа меваларни қўшиб бирга сақлашганда бошқа мевалар ҳам бу мевалар туфайли яхши сақланган).
Фенолкислоталар
Ўсимликда кўп ва кенг стуруктуркавий диапазонда учрайди. Биринчидан булар моно-, ди-, три- гидрокси бензой кислоталар ўсимликларда кенг тарқалган, ҳам йиғиладиган холатда хам биосинтез йўлларининг оралиқ маҳсулоти сифатида учрайди. Бошқа гуруҳ бу гидрокси фенилсирка кислоталар ўсимликларда камроқ тарқалган. Ўсимликларда оз концентрацияда бўлади ва ароматик кислород тутувчи гетероциклларнинг биосинтезининг оралиқ маҳсулоти ҳисобланади. Кўпинча оксикислоталар ўсимликларнинг эфир ёғлари таркибида оддий метил эфирлари ҳолида учрайди, ҳамда алъдегид ёки спиртгача қайтарилган карбоксил гуруҳ ҳосилалари ҳам учрайди
1-sxema

Гидрохинон. Катехол( … барги). Урушнол-захарли сумаха (…)

Тетрагидроканнабинол



Фенол ва фенолкислоталарнинг химиявий хоссалари.
Фенол бирикмаларнинг мос холдаги хинонларгача ёки хинонсимон системалар хосил қилувчи ўхшаш бирикмаларгача оксидлана олишига асосланган.
Ўсимлик организмига фенол функцияларнинг ушбу хусусияти нима бера олади?
Биринчидан фенолларнинг оксидланиши радикал механизм билан борганлиги учун яъни улар эркин радикалларга маълум бир мойилликка эга бўлганлиги учун феноллар эркин радикал заррачалар шу жумладан кислороднинг қопқони вазифасини ўтайди. Ўз гидроксилидаги водород атомини бериб улар анчайин барқарор фенол радикалини хосил қилади, бу радикал ўзининг барқарорлиги ва делокаллашган табиати туфайли занжир радикал жараёнида қатнашмайди, яъни у занжир радикал реакцияни узади, шундай қилиб у одатда ҳужайраларнинг ҳалок бўлишини тезлатувчи (қариши) ва мутаген эффектларга олиб келувчи бошқа радикал жараёнларини антиоксиданти ва сўндирувчи вазифасини ўтайди.
Фенол табиий бирикмаларнинг бевосита оксидланиши маҳсулотлари нима? Биринчидан бу орто ва пара хинонлар уларнинг ҳосил бўлиши айниқса ўддий феноллар ва кам алмашинган фенолкислоталар учун хос.
Иккинчи гуруҳ реакциялари фенол радикалининг жуфтлашмаган электронини бензол халқаси бўйлаб делокаллашиб оксидланган гидроксилга нисбатан орто ва пара углерод атомларида сезиларли спинли зичликни ҳосил қилиши билан боғлиқ.Угдеродли радикаллар кислородли радикалларга нисбатан фаъолроқ бўлганлиги учун улар бошқа молекулани ёки худди шундай феноксил радикалини радикал атакаси билан боғлиқ турли реакцияга киришиши мумкин. Бундай оксидланиш конденсация реакциялари маҳсулотлари меланинлардир. Уларнинг стуруктураси А, В ва С типидаги конденсирланган хинонларниг бўлакларидан ташкил топган.

Ўсимликдан ажратиб олинадиган феноллар келиб чиқиши “иккиламчи бўлган” қуйимолекуляр массага эга моддалар қаторига киради. Келиб чиқиши иккиламчи табиий бирикмалар олий ўсимликларнинг фақат айрим оилаларига мансублиги аниқланган. Масалан, карденолидлар, иридоидлар, бетацианоидлар, цианоген гликозидлар ва сапонинлар. Келиб чиқиши иккиламчи бўлган моддалар қаторида табиий фенол бирикмалар алоҳида ўрин тутади, чунки, уларнинг ҳосил бўлиши барча ўсимлик дунёсига хос. Ўсимликларда лигнин моддасининг ҳосил бўлиши ўсимликларнинг денгиз қаъридан ер юзасига кўчишига ва тарқалишига катта ёрдам берган. Ўсимлик дунёсини ранг-баранглиги ҳам асосан фенол моддалари табиатига боғлиқдир, чунки, ўсимликларнинг гулларига, баргларига, танасига ранг берувчи пигментлар антоцианлардир. Антоцианлар эса ўсимликдан ажратиб олинадиган фенол бирикмалари қаторига киради. Ўсимликларнинг ўзини касалликларидан патоген вирус, бактерия, замбуруғлар таъсиридан сақлаш жараёнида фенол моддалар асосий ролни ўйнайди. (Фитоалексинлар).

Феноллар, углеродлар сингари полимерлар ва мономер ҳолатларда ўсимликларда учрайди. Оҳирги пайтда олигомер фенол бирикмалари ҳам аниқланган.