Табиатнинг бирор бир турдаги инжиқликлари бу ўлкани четлаб ўтмаган

Фавқулодда вазиятлар шароитида маънавий – руҳий тайѐргарликнинг 
моҳияти. 
Маънавий сўзи «кишининг ички дунѐсига оид» деган маънони билдиради. Бу 
ижтимоий онгнинг бир шакли бўлиб, одамлар юриш – туришида муомалада 
амал қиладиган тамойиллар, меъѐрларнинг мажмуидир. Бу меъѐрлар 
одамларнинг бир – бирига ва инсоний бирликнинг турли шакллари (оила,меҳнат 
жамоаси, миллат, умуман жамият)га муайян муносабатларнинг ифодасидир. 
Бунинг ҳуқуқ тушунчасидан фарқи шундаки, маънавият тамойил ва меъѐрлари 
давлат қонунчилигида қайд этиб қўйилмай, уларга риоя қилиш қонунга эмас, 
балки виждонга ва жамоатчилик фикрига асосланган бўлади. 
Ваҳиманинг намоѐн бўлиши. 
Ваҳима – бу инсонлар гуруҳини босиб оладиган, сўнг атрофдагиларга 
ўтадиган ва бошқариб бўлмайдиган жараѐнга айланадиган қўрқув ҳисси. 
Инсонларда содир бўлаѐтганни ўзига олиш эмоционал жиҳатдан кескин ортади, 
хатти-ҳаракатларига жавобгарлик пасаяди. Инсон ўзининг ҳаракатини ақлан 
баҳолашга, юзага келган вазиятни тўғри тушунишга қодир бўлмайди, бундай 
муҳитда фалокат ҳудудидан бир кишининг қочиб кетишга билдирган 
истагининг ўзи омманинг унга тақлид қилиши учун кифоядир. 
Енгил, ўрта ва тўлиқ ваҳимани ажратадилар. Енгил ваҳимада дадиллик, 
вазиятни баҳолай олишлик сақланади. Ташқидан бундай ваҳима фақатгина 
енгил эзилганлик, ташвишланганлик, мушакларнинг торайиши ва шунга 
ўхшашликлар билан ифодаланиши мумкин. 
Ўрта ваҳима содир бўлаѐтганга онгли равишда баҳо бера олмаслик, 
қўрқувнинг кучайиши, ташқи таъсирларга берилиш билан тавсифланади. Ўрта 
ваҳиманинг типик мисоли бўлиб, масалан, нархларнинг ошиши, молларнинг 
сотувдан йўқолиб қолиши ва ш.ҳ. Ҳақидаги ҳаққоний ѐки ѐлғон 
мишмишларнинг оқибатида дўконлардан молларни сотиб олиб қўйиш бўла 
олади. 
Ўрта ваҳима кўп ҳолда ҳарбий операцияларни ўтказишда, катта бўлмаган 
транспорт ҳалокатларида, ѐнғинда (агар у яқинда бўлиб, бевосита ҳавф 
туғдирмаси) ва турли хил табиат офатларида намоѐн бўлади. 
Тўлиқ ваҳима – тўлиқ ўзини билмай қолиш билан тавсифланадиган, асабий 
ҳолатли ваҳима, ўта ҳалокатли ҳавф-хатар ҳиссида (ҳаѐлий ѐки ҳақиқий) содир 
бўлади. Мана шундай ҳолатда инсон ўз хатти-ҳаракатига тўлиқ жавоб бермайди: 
дуч келган жойга қочиш (баъзида ҳавф-ҳатар ўчоғига), турли хил нотўғри ва 
ноаҳлоқий, ўринсиз ҳаракатларни қилиши мумкин. Ваҳиманинг классик 
мисолларини «Титаник», «Адмирал Нахимов» кемаларида (кейингисида 
вазиятларда тезлиги «тўла ваҳимага» айланишга имкон бермади), шунингдек 
уруш, зилзила, тўфон, дўконлардаги ѐнғинларда ва ҳ. кўриш мумкин. 
Давомийлигига кўра ваҳима қисқа вақтли (сония ва бир қанча дақиқа), 
етарли узоқ вақтли (бир неча ўн дақиқа, соатлар), вақти узайтирилган (бир қанча 
кун, хафталар) бўлиши мумкин. Қисқа вақтли ваҳима – бу, масалан, 
бошқарувни йўқотган автобусдаги ваҳима ва ш.ўх. Етарли узоқ вақтли ваҳима 

---

- 59 - 
маълум вақтда авж олмаган ва унча кучли бўлмаган зилзилаларда бўлади. Вақти 
узайтирилган ваҳима – бу ваҳима узоқ вақтли жанговар операциялар, масалан, 
Ленинград қамали, ЧАЭС даги портлашда содир бўлган. 
«Узлуксиз ваҳима»ни ажратиш мумкин: инсонлар турли ва турлича 
радиация билан зарарланган жойларда доимий хавотирда ва безовталикда 
бўлади; террористик актларни кутиш ҳолатида бўлади ва ш.ўх. Узлуксиз ваҳима 
асосан умидсизлик, ғазаб, тушкунлик, депрессиянинг фақатгина алоҳида бир 
кўринишлари билан юзага келадиган яширин, етарли даражада ташқида 
кўринадиган хусусиятга эга. 
Ваҳиманинг деструктив оқибатларини кўриб чиқиб, қуйидаги турларини 
ажратадилар:
ҳеч қандай моддий оқибатларсиз ва қайд этиладиган психик ўзгаришларсиз 
бўлган ваҳима; 
зарар кўриш, қисман ва яққол психик жароҳатлар, қисқа вақтга ишқобилиятини 
йўқотишга эга ваҳима; 
инсон қурбонлари, етарли моддий зарарлар, асаб касалликлари, ногиронлик ва 
узоқ муддатга ишқобилиятини йўқолишга эга ваҳима. 
Ваҳиманинг асосий сабаблари деб кўп ҳолда инсонларнинг аниқ ҳолати, 
хусусан уларнинг кутилмаган ҳолларга, қўққисдан рўй берган ҳавф-хатарларга 
санбийлиги, аниқ вазиятларга нотўғри баҳо бериш («қўрқувнинг кўзи катта») 
билан бўртирилган қўрқув, даҳшат ҳисобланади. Ҳарбий мутахассислар аскар ва 
зобитлардаги ваҳима сабабларини умумий маънавий ҳолат, интизомнинг қуйи 
даражаси, сардорларнинг қурматга нолойиқлида кўрадилар. 
Мавжуд тасаввурларга кўра ваҳиманинг юзага келишни аниқловчи икки 
асосий ҳолати бор. Биринчиси, асосан ҳаѐт, соғлиқ, хавфсизлик учун қўққисдан 
пайдо бўлган таҳлика, масалан, ѐнғин, портлаш, фалокат билан боғлиқ. 
Иккинчисини эса мувофиқ «психологик ѐнилғи»ни тўплаш ва муайян 
психологик катализаторнинг «реле»сини ишлатиш билан боғлаш мумкин. Узоқ 
кечинмалар, қўрқишлар, таҳликанинг ортиши, вазиятнинг ноаниқлиги бўлиши 
мумкин бўлган ҳавф-хатарлар, кулфатлар – буларнинг ҳаммаси ваҳиманинг 
юзага келишига қуллай шароит яратади, бу ҳолда катализаторлар бўлиб дуч 
келган нарса бўлиши мумкин (ҳавфлар занжирини нафақат кучли қўрқув, балки 
намоѐн бўлишга кўра умуман хавфсиз бўлган товушлар, сўзлар, кимнингдир 
ўзини тутиши кутилаѐтган ҳавфларга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган қандайдир 
сигналлар бўлаши мумкин). 
Кучли динамик ваҳима ривожланиши механизмини англанадиган, кисман 
англанадиган ѐки англанмайдиган мақсад деб тасаввур қилиш мумкин: «ишга 
солиш сигнали»ни ѐқиши (бирдан ѐниш, баланд товушлар, бинонинг қулаши, 
зилзила ваҳ.), ҳавфқхатар образини қайта яратиш (у турлича бўлиши мумкин), 
англашнинг турли хил даражаларида организм ҳимоя тизимининг ва беихтиѐр 
таъсирланишнинг жадаллашуви ва бундан кейин бўладиган ваҳимали хулқ-
атвор (ѐки қандайдир унинг ваҳимали тури, шу қаторда суст таъсирланиш, 
тўхтаб қолиш). 
Ҳарбий психологлар белгилашича, ваҳима юзага келиши имкониятларини 
олдиндан аниқлаш мушкул. 

---

- 60 - 
Ваҳиманинг бош сабаби бўлиб ҳар доим қўрқув ҳисобланади. Бундай 
асосланганлик «қўрқув» тушунчасини таҳлил қилиш заруриятига олиб келади. 
Қўрқув – бу суст авайланиш ѐки ҳимояланиш рефлексида намоѐн бўлмайдиган 
эмоционал ҳолат. Моҳиятига кўра, организм ҳаѐтига ѐки унинг соғлигига 
таҳлика соладиган ҳавф-хатарга мослашадиган таъсир ҳисобланиб, қўрқув 
биологик мақсадга мувофиқ ва ўз жонини сақлашга интилиш инстинкти билан 
боғлиқ, бироқ оғир шарт-шароитларда жамиятда инсоннинг ўзини тутишида
қўрқув кўп ҳолда онгли равишда билиш мақсадларига эришишга тўсиқ бўлади. 
Физиологик жиҳатдан қўрқув бош миянинг катта ярим палласининг 
тормозланиш ҳолати билан тушунтирилади: «қўрқув, - И.П. Павлов 
кўрсатилгандек, - агар физиологик жиҳатдан тушунтирилса, бу, албатта, 
тормозланишдир». «Психологик жиҳатдан қорқув, қўрқоқлик, қўрқувчанлик 
деб аталадиган ўз физиологик асоси бўлиши катта ярим палланинг тормозли 
ҳолатига эга, турли хил суст авайланиш рефлексининг даражаларини 
билдиради». 
Ташқи шарт-шароитларга қўрқувнинг таъсири шартсиз каби шартли 
рефлекси асаб механизмида юзага келиши мумкин. Кучли қўрқувда инсон 
таҳликали ҳавф-хатарга қарши туриш қобилиятини йўқотади, ҳаракатларни 
онгли равишда назорат қилиш сусаяди, таъсирлар тўхтаб қолади, харакатлар 
бузилади. Қўрқув, мувофиқлиги унинг кўпинча учраб турадиган ўрта тезлашув 
даражасида беихтиѐр фаолиятнинг сустлашиши, умумий ноэркинлик ва ѐд 
бўлиб қолган ҳаракатларнинг бузилишида ифодаланади. Қўрқув сезаѐтган 
инсонда таъсирланиш тезлиги секинлашади, мушаклар тонуси бўшашади, оѐқ-
қўллар, пастки жағ титраяди, оқибатда тишлар тақиллашни бошлайди, овоз 
узилади, нафас олиш мароми, юрак – томир системаси фаолияти бузилади ва 
ш.ў. Шунингдек қабул қилиш, фикрлаш, хотира каби психик жараѐнларнинг 
бориши динамик жиҳати бузилади. Бундай ҳолатда инсонда ўзини назорат 
қилиш сусаяди, ва у зўрға ўзини кўлга олади. 
Қўрқув ташқи таъсирга жавоб бера оладиган ва шахсий хавотирланиш ҳис-
ҳаяжонларнинг асосийси, юзага келтирувчиси ҳисобланади. 
Хавотирланиш – бу индивидга боғлиқ бўлган қаттиқ ҳаяжонлар йиғиндиси, 
масалан, қўрқув – азоб чекиш - ғазаб, қўрқув – айб, қўрқув – азоб чекиш, қўрқув 
- ғазаб. Ҳавф-хатарнинг аниқ мавжуд ташқи вазияти билан боғлиқ бўлган 
вазияти кўра хавотирланиш, ва индивид тамонидан бу ҳолатни бошдан 
кечиришга юқори мойилликда таркиб топган психологик хусусият сифатида 
шахсий хавотирланишни фарқлайдилар. 
Психология адабиѐтида берилган хавотирланиш тахлили таъкидлашга 
имкон берадики, хавотирланишнинг юзага келиши бош сабаби ноаниқлик ҳисси 
ҳисобланади. 
Аниқ инсонга стресс омилларнинг таъсири унинг индивидуал 
хусусиятларига ва шу стрессорларнинг унга бўлган аҳамиятига боғлиқ. 
Мухим хусусиятлардан бири дадиллик ва ўз-ўзини назорат қилишдир. 
Ўзини тута билиш, ҳатти-ҳаракатлари, ҳиссиѐтлари, кечинмаларига жавоб 
бера олиш, экстримал шароитларда ўз феъл-атворини онгли равишда бошқара 

---

- 61 - 
олиш қобилиятларига эга бўлиш қимматли аҳлоқий ва иродавий хислатлардан 
бири бўлган дадилликни тавсифлайди. 
Бошқа иродавий шахс сифатлари каби бу хислат инсон ҳаѐти ва фаолияти 
жараѐнида ривожланади. Ўзини онгли бошқариш кўпгина психологик 
хусусиятлар билан тавсифланади. Улардан муҳимлари: 
Атайин, ўз хоҳишига кўра, сўз қўзғатувчисидан фойдаланиб, у ѐки бу ҳаракатни 
юзага келтириш; 
Ихтиѐр ѐки ўз истагига кўра бошланган ҳаракатни, тасаввур, хотира, фикрлаш 
психик жараѐнларини тўхтатиб туриш ѐки тўхтатиш; 
У ѐки бу вазифани ҳал этиш учун керак бўлган фаолият фаоллигини онгли 
равишда қўллаб-қувватлаш, сақлаш (масалан, зарур бўлганда диққат эътиборни 
қаратиш; керакли вақтда қандайдир қодисани кузатиш; чарчаганда ҳам 
ҳаракатлантирувчи ҳаракатларни бажариш); 
Ўзининг – бир қатор ҳаракатлари тезлашувини олдиндан бошқариш, онгли 
равишда кучайтириш ѐки фаоллаштириш ва, аксинча, ҳаракатланиш (моторли) 
фаолликни бўшаштириш, диққат эътиборни кўчайтириш ѐки бўшаштириш 
тасаввурни, фикрлашни, хотираларни фаоллаштириш ва ш.ў. 
Барча оғир вазиятларда инсоннинг маънавий чиниққанлиги ва психик 
ҳолати муҳим ўрин тутади. Улар турли ҳил оғир ҳалларда англанган, дадил ва 
ҳисобга олинган ҳаракатларга тайѐрликни аниқлайди. 
Табиат офатлари, йирик фалокатлари инсонларда катта эмоционал 
асабийланишни юзага келтиради, юқори аҳлоқий-психологик қатъийликни, 
чидамлиликни ва жабр кўрганларга ѐрдам кўрсатишга, вайрон бўлаѐтган моддий 
бойликларни сақлаб қолишга тайѐрликни талаб қилади.