«Tabiat bilan tanishtirish» fanidan O‘quv uslubiy majmua

Tayanch tushunchalar

Avesto, Forobiy, Ibn Sino, al-Xorazmiy, Beruniy, Bobur, Ya.A.Komenskiy, Pestaloststi, K.D.Ushinskiy, P.G.Samorukova, M.M.Markovskaya.

MAVZU BUYICHA SAVOLLAR 

1. 
   Garbpedagolariningbolatarbiyasidatabiatningtutkano’rni haqidagi qanday ilmiy asarlari va fikrlarinibilasiz?
   
2. 
   «Inson tarbiya predmeti sifatida» asarining muallifikim?
   
3. 
   Enstiklopedik olimlarimizdan Abu Ali ibn Sino, Al-Forobiylarning tabiatga xos qanday asarlarinibilasiz?
   
4. 
   Xadisi sharifda tabiatni asrash, hurmat kilishga tegishli katorlardan misol keltiring.
   

2-mavzu: Ko‘rgazmali metod.

MTMda bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayonida turli melodlardan foydalaniladi. Tabiat bilan tanishtirish metodlari uchta asosiy guruhga bo‘linadi: Ko‘rgazmali uslub — kuzatish, rasmlarni ko‘rish, diafilm, kinofilm, ekskursiyalar; Amaliy uslub — o‘yin metodi, mehnat, oddiy tajribalar; Og‘zaki uslub —

tarbiyachining hikoyasi, badiiy asarlarni o‘qish, subbat. Metodlarni tanlashda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatlari, psixologiyasi, bilimlari, dastur talablari, o‘z o‘lkasi iqlimining tabiati, pedagogik tamoyillarga moslashadi. YUqoridagi metodlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Bolalarga bilim berishda bilimlar mazmuniga ko‘ra metod va usullar tanlanadi. Masalan:Biror bir qush bilan tanishtirishda etakchi metod kuzatish hisoblanadi.Tabiat hodisalari bilan tanishtirishda esa etakchi metod og‘zaki metod hisoblanadi. Kuzatish uslubi. Turli yosh guruhlarda bolalarni tabiat bilan tanishtirishda tarbiyachi ko‘rgazmali metod - kuzatishdan keng foydalanadi. Kuzatish - tabiat jismlari va hodisalarning tabiiy sharoitlarda maqsadga
yo‘nalgan va bevosita hodisalarni borishga aralashmagan holda sezgilar bilan qabul qilib olishdir. Kuzatish murakkab bilish faoliyati bo‘lib, bunda idrok, tafakkur va nutq ishtirok etib, barqaror diqqat talab etiladi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda doimiy kuzatishlar olib boorish ularning mantiqiy fikr yuritishi va nutqini o‘stirishda g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Bu haqda K.D.Ushinskiyshunday
deydi: «Haqiqiy insoniy, aqliy nutq, to‘g‘ri mantiqiy fikr yuritishdan iboratdir, to‘g‘ri mantiqiy fikr
yuritish esa, biz ko‘rsatgandek, boshqa biror narsadan emas, haqiqiy va aniq
kuzatishlardan kelib chiqadi». Bolalarni tabiatdagi narsa va hodisalar bilan ma’lum bir tartibda tanishtirib borilsa, ularda diqqat va kuzatuvchanlik, tabiatga qiziqish, undagi hodisalarni bilishga intilish kuchayib boradi.
Kuzatishlar davomiyligi va xarakteri bo‘yicha qisqa muddatli vauzoqmuddatlibo‘lishi mumkin. O‘simlik va xayvonlarni o‘sishi hamda rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar haqidagi bilimlarning jamg‘arilishi uchun kuzatishning ancha murakkabroq turi — uzoq muddatlikuzatishlardan
foydalaniladi. Bunda bolalarning ob’ektning kuzatilayotgan holatini ilgarigisi bilan qiyoslashlariga to‘g‘ri keladi. Kuzatish narsalaring ayrim
belgilariga qarab holatlarini aniqlash (masalan, gulning bargiga qarab uni sug‘orish, akvariumdagi suvning holatiga qarab suvni almashtirish, yoki qordagi izga qarab qaysi qushning izi ekanligi, mevalarning pishgan yoki xomligini rangiga qarab ajratish) maqsadida ham tashkil etiladi.
Kuzatishning bu turi bolalarda tabiat hodisalarini analiz qilish, ayrim
ma’lumotlarni qiyoslash, soddaroq xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini hosil bo‘lishiga yordam beradi. Solishtirma va uzoq muddatli kuzatishlar
mazmuniga ko‘ra murakkab bo‘lganligi sababli, maktabgacha ta’lim, o‘rta, katta hamda maktabga tayyorlov guruhlarida foydalaniladi. Bu kuzatuvlar davomida bolalarda analiz qilish, qiyoslash, xulosalar chiqarish jarayoni
takomillashadi. Kuzatishlar mazmuniga va tarbiyachining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga ko‘ra o‘simlik va xayvonlar, ob-havo hamda kattalarning tabiatdagi mehnati bilan ekskursiya, sayrlarda, shuningdek tabiat
burchagidagi mashg‘ulotlarda tashkil etiladi. Qisqa muddatli kuzatish jarayonida bolalar narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, tuzilishi, fazoviy joylashuvi, xarakterini farqlashni, xayvonlar bilan tanishganda esa harakat xarakteri, ularning chiqaradigan tovushlarini o‘rganadilar. Bu kuzatish turiga masalan, qor yoki yomg‘ir yog‘ishi, kamalakning hosil bo‘lishi kabi holatlar kiradi. Barcha hollarda kuzatish bolalarning yuksak aqliy faoliyatini rivojlantirishi, ularni fikrlashga, berilgan savollarga javob topishga undashi, shuningdek, ulardagi qiziqishlarni rivojlantirishi va tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni tarbiyalashi lozim. Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatish. Bu kuzatishlar o‘rtayosh
guruhlardan boshlab o‘tkaziladi. Bunday kuzatishni tashkil etish birgina ob’ektni kuzatishdan ko‘ra ancha murakkabrokdir. Bu o‘rinda tarbiyachi o‘zdiqqat-
e’tiborini taqsimlay bilishi, bolalardagi harakatni uyushtira olishi talab qilinadi, bolalar esa tarbiyachining barcha ko‘rsatmalariga aniq rioya qilishlari, bir-birlarini tinglashlari, boshqalarning kuzatishlarini o‘zlarining kuzatishlari bilan
taqqoslashlari kerak bo‘ladi. Kuzatishning
bu usuli katta rivojlantiruvchi ahamiyatga egadir. Bolalar turli xil tadqiqotchilik harakatlaridan foydalanib, o‘quv ko‘nikmalarini takomillashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘z navbatida ularda aniqroq tasavuurlarning shakllanishiga yordam beradi. Tarqatma material sifatida o‘simliklar hamda ularning bargi, mevasi,
urug‘i, shoxchalari, shuningdek, sabzavot va mevalardan keng foydalaniladi.
Rasmlarni ko‘rish, kinofilmlar va diafilmlarni namoyish qilish.
Ko‘rgazmali metodlar guruhiga b'olalar bilan birga rasmlarni ko‘rish, diapozitiv va kinofilmlarni namoyish qilish xam kiradi. Bu metodlardan foydalanish xilma-xil vazifalarni xal qilishga: tasavvurlarni aniqlash va konkretlashtirish, bilimlarni sistemalashtirish va umumlashtirish, estetik idrokni tarkib toptirishga yordam beradi.
Rasmlarni ko‘rish. Rasmlar tabiat hodisalarini batafsilroq ko‘rish, diqqatni uzok, muddat shularga qaratish imkonini beradi, buni esa ko‘pincha tabiatni bevosita kuzatishda tabiatning dinamikligi hamda o‘zgaruvchanligi tufayli amalga oshirishning imkoni bo‘lmaydi. Bundan tashqari, ko‘pgina hodisalarni bevosita kuzatish mumkin emas; masalan, yovvoyi xayvonlar, janubiy va shimoliy
o‘lkalarning hayvonlari bilan bolalarni asosan rasmlar orqali tanishtirish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘quv kinosining eng samarali turi syujetli kinolentalar («Stol qaerdan paydo bo‘ldi?», «Fillar haqida») va ocherkli kinolentalardir («Bir piyola sut», «Baliqchi hikoyasi»). Diapozitivlar va diafilmlar («Yilning turli fasllarida o‘simliklar», «Tabiatni qo‘riqlash», «O‘rmon va unda
yashovchilar», «Uy hayvonlari yilning turli fasllarida», «Quruqlikda va suv havzalarida
yashaydigan hayvonlar» va boshqalar) tasvirning statikligiga ko‘ra didaktik rasmlarga yaqin turadi. Ular xuddi rasmlar singari hodisalarni yirikroq ko‘rsatish imkonini beradi. Bu bolalarning diqqatini tasvirda uzok, muddat ushlab turishga yordam beradi. Kadrlar seriyasi hodisalarning o‘zgarishi va rivojlanishini ko‘rsatish imkonini yaratadi. Ulardan barcha yosh guruxlarida tabiatning u yoki bu hodisalari haqida boshlang‘ich tasavvurlarni shakllantirish, shuningdek bu tasavvurlarni konkretlashtirish, kengaytirish va umumlashtirishda foydalaniladi. Syujetli diafilmlar, kinofilmlar va telefilmlar syujetining qiziqarliligi bilan bolalarda alohida qiziqish uygotadi.