Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

eGomrul - o‘z-o‘zini idora qilish (Irlandiyada).
Boykot - inkor qilish.
I 1. Irlandiya muammosi qay tariqa vujudga kelgan edi?

2. 
   Irland xalqining mustaqillik uchun olib borgan kurashi haqida nimalarm bilib 4dii^*tz?
   
3. 
   Gomrul haqidagi qonun qabul qilinmasligi mumkin edimi?
   
4. 
   1911-yilda >yuk Britaniyada «‘tkazilgau parlament islohoti ha- qida so zlab Bering.
   
5. 
   Leybonstlar partiyasming uzihsta haqida uimalunu bilib old.ng.z’ 6. Buyuk Britaniya qaehon Irland^, bosib olgan ed_1?
   

@1. Gomrulning ma nosini tushunib ohng.

2. 
   „Yer-suv ligasi“ tashkiloti faoliyatini o‘rganing.
   
3. 
   ,,Shinfeyn“ tashkiloti qanday ishlami amalga oshirdi?
   
4. 
   1911-yilda qanday islohotlar o‘tkazildi?
   

Buyuk Britaniyaning tashqi siyosati
Eng ko‘p mustamlakaga ega davlat
Buyuk Britaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti AQSH va Germaniyaga nisbatan pasayayot- gan bo‘lsa-da, harbiy jihatdan hamon dun- yoning eng qudratli davlati bo‘lib qolayotgan edi. Qudratli harbiy dengiz floti Buyuk Britaniyani dengizda tanho hukmron davlatga ay- lantirgan edi. Shu qudrat tufayli, Buyuk Britaniya XIX asrdan bosh­lab dunyoning barcha qit’alarida juda katta hududlami bosib oldi va ulami o‘z mustamlakasiga aylantirdi.
XIX asr oxiriga kelganda, mustamlakalarga aylantirilgan hududlar 33 mln. kv. km.ni tashkil etdi. Ularda qariyb 370 mln. aholi yashardi.
Mustamlakalardan keladigan daromad olinayotgan foydaning katta qismini tashkil etardi.
O‘sha davr tarixchilari Buyuk Britaniya uchun mustamlakalar- ning ahamiyati haqida majoziy ma’noda bunday deb yozgan edilar:
„Hindiston Buyuk Britaniyani boquvchi enaga. Misr esa imperiyasi boshiga kiydirilgan tojdir“. _
Britaniya
Mu stamlakachilik imperiyasining tashkil topishi
Britaniyaning dengizdagi tanho ligi hatto mamlakat madhiyasida ifodasini topgan edi. Buyuk Britaniyaning o‘g‘lonlarL va qizlari madhiyadan o‘rin ol- gan „Britaniya, dengizlami boshqar^fcukmronlik qil!“ degan satrlami mag‘rurlik bilan ijro etardilar.
hukmron- ham o‘z
Iqtisodiy jihatdanBuyuk Britaniyaning eng ilg‘or mamlakat sifatidagi mavqeyining pasaya borishi uni yangi-yangi mustamlakalar bosib olishni kuchaytipsnga undadi. Ayni paytda esa, avvalgi mus- tamlakalarda o‘z mavqeyini yanada mustahkamlashga intildi.
1875-yilda dastlab Misr hukumatidan O'rtayer dengizidan Hind okeaniga chiqishga imkon beruvchi Suvaysh kanalming 45% aksiya- sini sotib nidi. Tez orada, kanalning boshqa, xususiy kishilar qo'lida toplangan aksiyalanm ham qo Iga kintdi Shu orqah Hindistonga chiqadigan dengiz yo Hari nazorati to la Britaniya qo hga о tdi.
1876-yilda esa Britaniya o‘z qirolichasi Viktoriyani Hindistonning imperatori deb e’lon qildi. Shu tariqa, Buyuk Britaniya imperiyasi tashkil etildi. Endilikda Buyuk Britaniya imperiya deb, parlamenti esa imperiya parlamenti deb yuritiladigan bo‘ldi.
_ . r. .. • Buyuk Britaniya o‘z oldiga O‘rta Osiyoni ham
Buyuk Britaniya va ,, , ,. . < ° . • ,,
Ros si у a imperiyasi ^e8^allash maqsadim qo ygan edi. Aym paytda, Yer sharining bu mintaqasiga Rossiya imperi­yasi ham da’vogarlik qilmoqda edi. Imperator hukumatining maqsadi O‘rta Osiyoni egallash orqali Afg‘onistonga chiqish va shu orqali Hindistonga bevosita tahdid solib turish imkoniga ega bo‘lish yo‘li bilan xalqaro masalalarda Buyuk Britaniyani yon berishga majbur etish edi.
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo davlatlarini bosib olish uchun ha- rakat boshlagani Buyuk Britaniyani tashvishga solmay qolmadi. Ni- hoyat, ikki davlat manfaatlarining o‘zaro mushtarakligiga erishishdi. Ya’ni Rossiya Hindistonga xavf solish, Buyuk Britaniya esa O‘rta Osiyoni egallash niyatidan voz kechdilar. Afg‘oniston bu ikki mus- tamlakachi davlat manfaatlari tig‘ini qaytarib turuvchi hudud vazi- fasini o‘tashi lozim edi.
Buyuk Britaniya va Rossiya manfaatlari to‘qnash keladigan у ana bir hudud Bolqon yarimoroli, shuningdek, Qora dengizni O‘rtayer dengizi bilan bog‘laydigan Usmonli davlatiga qarashli Bosfor va Dar- danell bo‘g‘ozlari hamda Istanbul shahri edi. XIX" asr oxirlarida Bol­qon yarimoroli xalqlarining ma’lum qismi Usmonli zulmi ostida edi.
Rossiya imperiyasining Bolqonda mustahkam o‘rnashib olishga intilishi, Usmonli davlatining esa Bolqbndag> slavyan xalqlarini o‘z zulmi ostida saqlab turishga urinishi 1877-yilda Rossiya-Usmonli davlati urushini keltirib chiqardi. Bu urushda qo‘li baland kelgan Rossiya Usmonli davlatini o‘zi uchun^qulay San-Stefano sulh shartno- masini imzolashga majbuf^tdi. Biroq Rossiyaning kuchayib ketishini istamagan Buyuk Britaniya Rossiyani San-Stefano shartnomasini bu­yuk davlatlaming BerlinMcongressida qayta ko‘rib chiqishga majbur etdi., Usmonli davlati manfaatlari qattiq himoya etildi Bu xizmat evaziga Usmonli dwtat, Buyuk Britaniya foydasiga Kipr orolidan voz kechdi.
Biroq bora-bora Buyuk Britaniya podsho Rossiyasiga nisbatan dushmanlik munosabatim о zgartinshga majbur bo Idl. Bunga Ger- mamya harbiy qudratinmg tobora о sib borayotganhgi, uning hatto Buyuk Britaniya mustamlakalariga ham da’vo qilayotganligi sabab bo‘ldi. Eng ko‘p mustamlakali davlatlar bo‘lgan Buyuk Britaniya va Rossiya o‘z mustamlakalarini Germaniya bilan baham ko‘rishni aslo istamas edilar. Endi bu ikki davlat umumiy dushman xavfiga qarshi turish uchun o‘zaro yaqinlashish yo‘llarini izlay boshladi.
Buyuk Britaniya tabiiy qazilmalarga boy Afrika qit’a-
Afrikadagi sida ham katta mustamlakalar bosib olishga kirishdi. mustamlakalar 1882-yilda Mismi egalladi. Keyingi yillarda Nigeriya, Somali, Keniya, Ugandani zabt etdi.
1899-yilda Afrikaga Gollandiya, Fransiya va Germaniyadan ko‘- chib borgan kishilar avlodlari boshqarayotgan Bur Respublikalariga qarshi urush harakatlarini boshladi. 1902-yilda Bur Respublikalari taslim bo‘ldi (Transvaal va Oranj Respublikalari).
Buyuk Britaniya Janubiy Afrikada bosib olgan barcha hududlami yagona birlikka - Janubiy Afrika Ittifoqiga birlashtirdi.
„ , _ . Bozorlar va mustamlakalar uchun mustam-
Buyuk Britaniyaning , , . , , . ■ , ,
]• lakachi davlatlar о rtasida raqobatnmg kucha- yib ketganligi Buyuk Britaniyaning xalqaro ahvolini ancha yomonlashtirib bordi. Ayniqsa, Germaniya bilan Buyuk Britaniya ziddiyatlari kuchaydi. Shunday sharoitda Buyuk Britaniya
Germaniyaga qarshi boshqa davlatlar bilan til topish yo‘lini izlashga majbur bo‘ldi. 1901-yilda Panama kanali qurilishi huquqini AQSHga berdi. Yaponiya, Fransiya va Rossiya bilan yaqinlashdi.
Buyuk Britaniya hukumati, ayni paytda, o‘zga davlatlaming ichki ishlariga ham aralashishni davom ettirdi. Chdnonchi, Erondagi (1905- 1911-yillardagi) inqilobni bostirdi. Xitoyda 1911-yilgi inqilobga qar­shi chiqqan kuchlami qo‘llab-quvvattadi.
Ayni paytda, Buyuk Britaniy^dan ko‘chib borgan inglizlar joy- lashgan mustamlakala^da mustahkamlanib olgan milliy burjuaziyaning tazyiqi ostida hukumat^bu mustamlakalarga rasmiyatchilik jihatdan mustaqillik huquqini ^dominion) berishga majbur bo‘ldi. Avstraliya, Yangi Zelnndiya ya Janubiy Afnka Ittifoq. dominionlik huquqini ol- dilar (1867-yih Canada shunday huquqm olgan edi).

1. 
   XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Buyuk Britaniyaning eng ulkan mustamlakaohi davlat ekanligini dalillar bilan asoslang
   
2. 
   Buyuk Britaniya mustamlakachi imperiyasi qay tariqa tashkil topdi?
   
3. 
   Buyuk Britaniya-Rossiya munosabatlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
4. 
   Buyuk Britaniya dominionlari qanday huquqlarga ega bo‘ldilar?
   

@1. „Hindiston Buyuk Britaniyani boquvchi enaga, Misr esa Bri­taniya imperiyasi boshiga kiydirilgan toj“ iborasiga izoh bering.

5. 
   Buyuk Britaniya imperiyasi qachon tashkil topganligini ta’riflang.
   
6. 
   Rossiya bilan Buyuk Britaniyaning O‘rta Osiyo uchun kurashi haqida qo‘shimcha materiallar topib referat tayyorlang.
   

XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA AMERIKA DAVLATLARI

Amerika Qo‘shma Shtatlari
latisodiv taraaaivot Fuq^"⁰¹^ urushidan keyin yagona ichki bozor- ning vujudga kelganligi, qulchilikning tugatili- shi, quldorlik latifundiyalarining bekor qilinishi, unumdor yerlaming, foydali qazilma boyliklarining ko‘pligi, sersuv daryolar va poyonsiz o‘rmonlar, Amerika xalqining tadbirkorligi mamlakat iqtisodiy taraq- qiyotining nihoyatda tezlashuviga sabab bo‘ldi. Ayni paytda, AQSHga qo‘shni davlatlar (Kanada va Meksika) kuchsiz edi. Bu hoi AQSHni ortiqcha harbiy xarajatlardan xalos etdi. Bundan tashqari, AQSHga yashash uchun kelganlaming katta qismi amalda yuqori malakali mu- taxassislar edi. -
1870-1914-yillarda AQSHga 25 mln’. kish>ko‘chib keldi. Bu ham AQSH taraqqiyotida muhim rol o‘ynadi. Shuningdek, ishchi kuchiga doimiy muhtojlik yangi texnika va texnologiyalaming ishlab chiqa- rishga keng joriy etilishiga yo‘l ocWfii. Bu omillar ham AQSHning gurkirab rivojlanishiga olib keldi.
XIX asming oxirgi o‘ttiz yili AQSH tarixida taraqqiyotning yuk- sakligi, juda muhim iqtftodiy va siyosiy voqealar bo‘lganligi bilan xarakterlanad, Agar 1860-yil AQSH sanoat mahsuloti hajmi jihati- dan dunyoda 4-o mrta turgan bo Isa 1894-yilga ke ganda bmnchl o ringa chiqib oldi. Bu davrda AQSHning sanoat mahsuloti G arbiy Ye’ropadagi hamma mamlakatlar mahsulotining yarmiga teng edi
AQSHda keng ichki bozoming vujudga keltinhshi kapitahzm ta- raqqiyoti uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bunga qishloq xo‘jaligidagi kapitalizm taraqqiyotining „amerikacha yo‘li“ (ekin maydonlarini kengaytirish hisobiga mahsulotni ko‘paytirish) g‘alaba qilganligi, g‘arbiy hududlaming tezlik bilan o‘zlashtirilganligi, katta tezlik bilan temiryo‘llar qurilganligi va immigratsiya natijasida aho- lining tez ko‘payishi ham yordam berdi.
AQSH sanoati o‘sishida Yevropa kapitali ham muhim rol o‘ynadi. Yevropa davlatlarining AQSHga qo‘ygan kapitali 1890-yilda 3 mlrd. dollarga yetdi. Biroq AQSH chetga kapital chiqarish bo‘yicha Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniyadan orqada edi.
4 - Jahon tarixi, 9-sinf
49
XX asr boshlarida mamlakatda ishlab chi-
Ishlab chiqanshnmg q_ari_sh_ning markazlashuvi hamda bank kapi- tali bilan sanoat kapitalining qo‘shilib keti- shi davom etdi. Sanoat mahsulotining qiymati 1909-yilda 20 mlrd. dollardan oshdi. I jahon urushi davrida AQSHda qazib chiqarilayot- gan toshko‘miming, ishlab chiqarilayotgan cho‘yan va po‘latning miqdori Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya erishgan jamiki miqdoriga teng edi. Sanoatning barcha tarmoqlari bo‘yicha AQSH jahonda birinchi o‘ringa chiqdi. Ishlab chiqarishning deyarli hamma tarmoqlarida trestlar tashkil etildi. Polat, neft, mis, elektr va shu kabi sanoat tarmoqlari ,,qirollari“ning qudratli sulolalari vujudga kel- di. Ford avtomobil qiroliga aylandi.
1901-yilda Morgan 1 milliard dollarlik kapitalga ega bo‘lgan ,,Po‘lat korporatsiyasi“ deb atalgan katta trtstni tashkil etdi.
Rokfelleming „Standart oyl“ tresti jami neft mahsulotining 90 foizini, okeanlarda qatnaydigan yuzlab paroxodlami o‘z qo‘liga oldi.
1914-yilga kelib, aholining 2 foizini tashkil etgan sarmoyadorlar milliy boylikning 60 foiziga egalik qila boshladi.
Qishloq xo‘jaligidagi Q^ishlocl xo‘j aligidagi tub o‘zgarishning maz- tub o‘zgarish munini qcrl mehnati о mini mashmanmg to- Нцога ko‘proq egallab borishi tashkil etdi.
1860-1910-yillar oralig‘ida AQSHda fermerlar soni 3 marta ko‘paydi.
AQSHda G‘arbiy Vevmpaga o‘xshash qirol xonadoni ham, Sharq mamlakatlaridagi singari yirik zamindorlar ham. katta-katta mulklarga ega ho Igan chWv yer egahgi ham yo q edt.
Tez orada ilg or qishloq xojaligi texmkalan ixtiro qihndi. Bular xashakni press qiladigan mashina, g'alla oTadigan va yanchadigan mashma (komhayn), ekuvchi, qirquvchi, po st archuvcht, yemi yum- shatuvchi, о g it sochuvchi, kartoshka ekuvchi, somon quntuvchi, uy parrandalari inkubatori kabilardan iborat bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligida ilm-fan yutuqlari ham keng qo‘llanila boshlandi.
Shimoliy Afrikadan hosildor makkajo‘xori, Rossiyadan bug‘doy, Turkistondan beda va boshqa o‘simliklar AQSHga keltirilib mahal- liylashtirildi va yuqori hosil olindi. Yangi yerlami ochish hisobiga mahsulotlami ko‘paytirish qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning „ameri- kacha yo‘li“ deb ataldi.
Janubdagi ahvol J^anubda fuqarolar urushidan keyin katta o‘zga- rishlar yuz berdi. Qulchilik tugatildi. Aholi faol- lashdi. 1870-yilda AQSH konstitutsiyasiga tuzatish kiritildi. Unga ko‘ra, „irqi, terisining rangi yoki ilgarigi qullik holatini bahona qilib“ saylovlarda ishtirok qilishni har qanaqasiga cheklash bekor qilindi. Janubdagi shtatlaming yangi hukumatlari tarkibida qora tanli aholi ham qatnasha boshladi. Davlat maktablari tizimi vujudga keltirildi. Adolatli soliq tizimi joriy etildi. Irqiy kamsitish qonunlari bekor qi­lindi. Mahalliy hokimiyat muassasalari demokratlashtirildi. Keksalar, nogironlar va yetim-yesirlar uchun xayriya jamiyatlari tashkil qilindi.
Kongress 1872-yilda Janubdagi sobiq isyonchilarga umumiy afv berish to‘g‘risidagi qonun qabul qildi. Ayni paytda, isyon boshliqlari- dan 500 ga yaqin kishining davlat vazifalarida ishlashi taqiqlandi. Bu hoi plantatorlaming eski tartiblami tikiash uchun kurash olib bo- rishiga bahona bo‘ldi. Janubda „Ku-kluks-klan“ angari irqiy-terrorchi tashkilot yana bosh ko‘tardi. Taraqqiyparvar ziyoli xodimlardan o‘ch olish va „Linch sudlari“ yana oddiy hodisaga aylandi. Janub qora tanli aholi uchun ,,turma“ bo‘lib qoldi. Prezident saylovlari oldidan faqat ikki janubiy shtat (Janubiy KarolinaZva Luiziana shtatlari) respublikachilar tarafida qoldi, xolos.^
_T1.. .. . AQSHda kuchli prezidentlik respublikasi qaror
5 . topdi. Aym paytda, kuchli ikki partiyaviy tizim
hanOshuqur ildiz otdi.
Demokratik partiya fuqarolar urushi vaqtidagi muvaffaqiyatsiz- ligidan o‘zini tez ,,o‘ngftb olib“, yirik yer egalari, boy fermerlar, Janub buquaziyasi va Shimoi sanoatehilaii .moliyachilar manfaalini himoya q.luvch, partly bo l.b qoldi. Respubhkaeh.lar part,yas, ymk sanoatchilar va moliyachilar partiyasiga aylandi.
Amerika burjuaziyasi jkki partyali tizimdan ustalik bilan foyda- lamb keldi. Agar hokimiyat tepasida respublikachilar turgan bo Isa, demokratlar hukumatni tanqid etar, o‘zlarini esa xalq manfaatlarini himoya qiluvchilar qilib ko‘rsatib, norozilarning katta qismini o‘z tomonlariga og‘dirib olardilar. Demokratlar g‘alaba qilgan taqdirda muxolifatchi partiya rolini respublikachilar o‘ynardilar. Bu omil amal- da boshqa uchinchi partiya tuzilishiga jiddiy to‘siq bo‘lib keldi.