|
I JAHON XIX ASR OXIRI - XX ASR
BOSHLARIDA
BO‘LIM
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida kapitalizm taraqqiyotida yuz bergan tub o‘zgarishlar
Ishlab chiqarishning XIX asr oxiri " XX asr boshlarida kapi- konsentratsiyalashuvi tallzm taraqqiyotida yangi bosqich - mo- nopolistik kapitalizm deb ataluvchi bosqich qaror topdi. Monopolistik kapitalizm - bu l^pitalizmning iqtisodiy hayotida monopoliyalar rivojlangan, moliya oligarxiyasi shakllangan, ishlab chiqarish konsentratsiyalashgan va millatlararo korporatsiya- lar vujudga kelgan, siyosiy hayotda eia ulaming jamiyat hayoti usti- dan hukmronligi o‘rnatilgan bosqidiidir.
Kapitalizmning bu bosqichi erkin kapitalizm bosqichidan quyidagi asosiy belgilari bilan ajralib turadi:
Ishlab chiqarish sohasida monopoliyalarning vujudga kel- ganligi.
Monopoliya ishlab chiqarish yoki savdoning bir sohasida yakka hukmronlikni egallab olgan ulkan korxona yoki shunday korxonalar birlashmasidir. Nfcnopoliyalar industrial davlatlarning barchasida vu- judga kelgan edi.
Ular kartel sindrkat treat ya konsem shaklida mamlakat xo‘- jaligining u yoki bu sohasida hukmron edllar. Masalan, German;- yada tashkil topgan Reyn-Vestfahya ко mir sindikati mamlakatda qazib olinadigan va sotiladigan ko‘mirning asosiy qismini o‘z qo‘- lida to‘plagan.
XIX asr oxirida Germaniyada 250 ta, AQSHda esa 185 ta monopoliya faoliyat ko‘rsatgan.
Moliya oligarxiyasining vujudga kelganligi.
Bu hodisa sanoat va bank kapitalining qo‘shilishi natijasida so- dir bo‘lgan. Ishlab chiqarishning markazlashuvi va sanoatning mo- nopoliyalashuvi jarayoni bank faoliyatida kapitalning markazlashuvi- ga olib keldi. Kuchli raqobat tufayli kichik banklar xonavayron bo‘- lib, yirik banklar tarkibiga qo‘shilib ketdi. Natijada, juda katta moli- yaviy qudratga va o‘z mamlakatida ulkan siyosiy ta’sirga ham ega bo‘lgan moliyaviy markazlar - bank-gigantlar (yirik banklar) vujudga keldi. XX asr boshlarida shunday banklar Fransiyada uchta, AQSHda esa ikkita edi.
Bank kapitali bilan sanoat kapitalining birlashib ketishi kapital- ning yangi shaklini - moliya kapitalini vujudga keltirdi. Po‘lat, neft, gazeta va boshqa soha ,,qirollarining“ juda katta bank-sanoat imperi- yalari paydo bo‘ldi.
AQSHda mamlakatning iqtisodiy hayotini nazorat qilib turgan 60 ta oilaning shunday imperiyalari mavjud edi. XIX asming oxirida bu oilalardan „katta uchlik“ - Rokfeller (neft), Morgan (moliya), Karne- gi (po‘lat) ajralib turardi. XX asr boshlarida Kamegi o‘zining ko‘p millionli mulkini sotganidan so‘ng amerikaliklar nigohida tadbirkor- likdagi omad va boylikning qudrati ikki kishida - Morgan va Rok- fellerda mujassamlashdi. Chunonchi, R^Hfellermng neft tresti mam- lakatdagi neft mahsulotlarining deyai^i barclfasini ishlab chiqarardi, Morganning po‘lat tresti esa po‘latning 66 foizini berardi. Fransiyada esa moliyaviy qudratning timsoli fransuz bankining yirik omonat- chilari bo‘lgan „200 oila“ edi.
Chetga kapital chiqarish muhim ahamiyat kasb etdi.
Monopoliyalar, moliya cwgarxiyasi foydani ko‘paytirishga hara- kat qilib, chetga endi tovarlarni emas, balki kapital chiqarishga alo- hida ahamiyat betaJ>oShladilar Chunki endilikda tovar chiqarishdan ko ra, chet mamlakatlarga kapital chiqarish, ya m ularga foiz evaziga kreditlar berish, tabiiy boyliklami arzonga sotib olish, u yerlarda eng arzon ishchi kuchi htsobiga boyhk orttmsh tmkonim beruvcht kor- xonalar qurish foydali bo hb qoldi.
Shunday qilib monopoliyalar chetga kapital chiqarishni uni o‘z mamlakatlari iqtisodiga solishdan afzal ko‘rar edilar, bu hoi metro- poliyalaming rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi.
Shu tufayli, 1900-1913-yillarda industrial davlatlar chetga chi- qargan kapitalning hajmi ikki barobar oshganligi bejiz bo‘lmagan edi.
Xalqaro monopoliyalaming dunyoni iqtisodiy jihatdan bo‘lib olishi.
Eng yirik monopoliyalar, moliya oligarxiyasining turli guruhlari bozorlar, xomashyo manbalari ustidan nazorat o‘matishga intilganlar.
Shu tariqa, millatlararo korporatsiyalar vujudga kelgan. 1910-yilda ulaming soni 100 taga yetgan. Natijada, endi yangi bir hodisa - ular o‘rtasida jahon xo‘jaligi va boyligini nazorat qilish uchun kurash boshlangan. Chunonchi, ikki moliya guruhi - Rokfeller (AQSH) va Rotshildlar (Buyuk Britaniya, Fransiya) guruhi jahonning kerosin bo- zorini bo‘lib olgan.
1907-yilda esa g‘oyat ulkan monopoliyalar - „Umumiy elektr kompaniyasi“ (AQSH) bilan „Umumiy elektr jamiyati“ (Germaniya) o‘rtasida ham jahon elektr bozorini bo‘lib olish va o‘zaro hamkorlik qilish to‘g‘risida shartnoma tuzilgan.
Shu tariqa, deyarli barcha boshqa kuchsiz, qoloq davlatlar eng yirik industrial davlatlaming moliya oligarxiyasiga tobora ko‘proq qa- ram bo‘lib qolgan. .
Dunyoni industrial davlatlar tomonidan hududiy jihatdan taqsimlab olish uchun kurash kuchaydi.
Moliya oligarxiyasi qudratining mustahB|mlanishi bilan industrial davlatlaming o‘z mustamlakalarini kengaytirishga intilishlari yanada kuchaydi. Bu hoi industrial davlatlar o‘rtasida dunyoni hududiy jihatdan bo‘lib olishni tezlashtirdi.
XIX asr oxiri va XX asr boirfilarigacha ular o‘rtasida butun yer yuzining yarmidan ko‘pi bo‘lib olingan edi.
Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya juda katta mustamlakalarga ega bo‘lib oldi. *
. Germ^iya Itdiya va Yaponiya esa uncha katta boMmagan hu- dudlar. bilan kiforalanishga majbur bo Idi
Iqtisodiy taraqqiyotda dunyoda ikkinchi о nnga, Yevropada esa birinchi oTinga chiqib. olgan Germaniyani dnnyoning bunday taqsim- lanish holati aslo qoniqtinnagan. _ ...
AQSH juda katta hudud, boy xomashyo zaxiralari, keng ichki bozorga ega bo‘lganligi uchun mustamlakalar zabt etishga ishtiyoq bildirmadi. Buning ustiga, iqtisodiy jihatdan dunyoning yetakchi davlatiga aylanib olgan AQSH, ochiq qurolli hujum qilishdan ko‘ra boshqa davlatlarga, birinchi navbatda, Lotin Amerikasi mamlakatlari iqtisodiga kirib borishni afzal ko‘rdi. Biroq bu AQSHning yangi hududlami bosib olishdan butunlay voz kechganligini anglatmas edi. XIX asming oxiriga kelib, AQSH Gavayi orollarini anneksiya qildi. Filippinni bosib oldi, Puerto-Riko va Guam orollarini o‘zining yarim- mustamlakasiga aylantirdi.
Mustamlakachilik siyosati natijasida, XIX asming oxiriga kelib „egallanmagan yerlar“ni bosib olish yakunlandi (8-9-betdagi xaritaga qarang. Xarita kichraytirilgan rasm holatida berilgan). Iqtisodiy jihat- dan qudratli davlatlaming Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi kam taraqqiy etgan mamlakatlarga ta’siri tobora kuchaydi. Kun tartibida mustamlakalarni va ta’sir doiralami qayta bo‘lish masalasi paydo bo‘ldi. Ko‘plab davlatlar muammoni hal qilishning vositasi sifatida kuchga tayanishni lozim topdilar. Oqibatda, qurollanish poygasi bosh- lanib, hayotni harbiylashtirish borgan sari avj oldi.
Qurollanish poygasiga katta ta’sir ko‘rsatayotgan omillardan biri Yevropa davlatlari o‘rtasidagi hududiy nizolar ham edi. Yevropa davlatlari o‘rtasida munosabatlami keskinlashtirgan yana boshqa bir sabab, ulaming bir-biridan iqtisodiy va harbiy-strajegik ustunlikka eri- shish uchun kurashi bo‘ldi. Ayni paytda, XIX asming oxiriga kelib, iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Yevropada birinchi, dunyoda AQSH dan keyingi ikkinchi o‘rinni muqim egallab olgan Germaniya Buyuk Britaniya va Fransiyaning g‘azabini keltirardi. Rossiya esa, o‘z nav- batida, Germaniyaning xotirjamligiga pHtur yetkazayotgan edi. Shu tariqa dunyoning rivojlangan buyuk ^vlatlar o‘rtasida bo‘lib olinishi, iqtisodiy va siyosiy raqofoat, harbiy-strategik ziddiyat va qurollanish poygasi boshlanib ketdi.
Monopolist!] kapitalizmning
jpoliyalarning vujudga kelishi quyida- jibatlarga olib keldi, birinchidan, ish- chiqarishga yangi texnika va tex-
nologiyalami yanada kengroq joriy etishga imkoniyat yaratdi. Bu esa mehna( unumdorligining keskin oshishini ta’minladi .
Ikkinchidan esa.jam.yatnmg juda ozchll.k guruh, qo hda ulkan hokimiyat to planishiga ohb keldi. Shuning uchun ham AQSH mono- poliyachilarini bekorga „Amerikaning tojsiz qirollari“ deb atashmagan edi. Ular AQSH hukumatining ichki va tashqi siyosatiga katta ta’sir ko‘rsata olganlar. Yoki Germaniyada „Kruppga nima yaxshi bo‘lsa, u Germaniya uchun ham yaxshi“, deyishardi. Chunki ular ulkan miq- dordagi boylikka egalik qilardi.
Uchinchidan, monopolistik kapitalizm qirg‘inbarot mustamlakachilik urushlarini kuchaytirganligi bilan ham ajralib turadi. Bunday urushlaming, ayniqsa, XIX asr oxirida kuchayishi ,,imperializm“ ata- masining keng ishlatilishiga olib keldi. Bu atama dastlab industrial
Do'stlaringiz bilan baham: |
