Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

®Missiya (lotincha) - yuksak burch, mas’uliyatli vazifa; bir davlat- ning ikkinchi davlatga maxsus topshiriq bilan yuborgan vakillari. Rezidensiya (lotincha) - bir davlat diplomatik vakillari qarorgohi.

1. 
   Ikkinchi ingliz-afg‘on unishining sabab va oqibatlari haqida ni- malami bilib oldingiz?
   
2. 
   Nega XIX asrning ikkinchi yarmida Afg‘oniston Buyuk Britaniya va Rossiya o‘rtasida ,,talash“ mamlakat bo‘lib qoldi?
   
3. 
   Nega Afg‘onistonni bo‘ysundirish uchun Buyuk Britaniyaning olib borgan kurashi uzoq davom etgan?
   

@1. Amir Abdurahmorming yopiq siyosati mohiyati nimadan iborat ekanligini izohlang. Qanday islohotlar o‘tkazildi?

2. 
   Dyurand chizig‘i nima edi?
   
3. 
   Habibulloxon qanday siyosat o‘tkazdi?
   
4. 
   „Yosh afg‘onlar“ ilgari surgan maqsadlami aniqlang.
   

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
Usmonli davlati
Usmonli davlati ton boshqarardi.
Usmonli davlatining ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli
monarxiya bo‘lib, uni sul- Mamlakatda o‘rta asr feo- dal tartiblari hukmron edi. Usmonli davlati
iqtisodining asosini tashkil qilgan qishloq xo‘jaligi nihoyatda orqada qolgan edi. HaydaTadigan yerlaming ko‘p
qismi katta yer egalari va ruhoniylarga qarashli bo‘lib, u yersiz va kam yerli dehqonlarga ijaraga berilardi. Mehnat unumdorligi kam bo‘lganligi uchun kuchli ocharchilik oqibqjida ko‘plab odamlar qirilib ketdi. X
Shahar aholisining ham ahvoli og‘irlashdi. Hunarmandchilik tush- kunlikka uchradi. Eski tartiblar va xorijiy tovarlaming ko‘pligi mam- lakatda iqtisodiyotning taraqqiyotiga to‘siq bo‘ldi. Sanoatda o‘sish yo‘q edi. Sulton hukumati o‘zining moliyaviy ahvolini yaxshilash uchun chet eldan qarz ola boshladi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasiga kelib qoldi. Tashqi qarz yanada ko'payib, 5,5 mlrd. frankka yetdi. iCTS-y da hukumat Turkman, mohyavy bankrot deb e Ion qilishga majbur bo Idt.
Ogir iqtisodiy ahvol bora-bora Usmon ■ davlattm chet. el dav- latlarinmg yanmmustamlakasiga aylantirdi. Yevropa davlatlari impen- yaning mustamlakalarini tortib ola boshladilar. Faqat Germaniya im- periyadan ulush ololmagan davlat edi. Shuning uchun ham Usmonli davlati hukumati XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Germaniya bilan yaqinlashdi. Germaniya kapitali katta muvaffaqiyatni qo‘lga kiritdi. Bo‘lajak Bag‘dod temiryo‘li loyihasining Izmir - Anqara qismini qurish ularga tegdi. 1903-yili nemislar bu loyihani (Bag‘dod orqali Fors qo‘ltig‘igacha temiryo‘l qurish) to‘la qo‘lga kiritdi.
Konstitutsiyaviy monarxiya Usmonli davlati qarzlar uchun katta foiz uchun kurash to‘lashi lozim edi.
Usmonli davlati qarzni to‘lash u yoqda tursin, ishlovchilaming ish haqini to‘lashga ham qodir bo‘lmay qoldi. Oqibatda, xalq ommasi- ning turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Shunday sharoitda „Yangi usmonlilar harakati“ vujudga keldi. Bu harakat a’zolari sul- ton hokimiyatini tugatish g‘oyasini ilgari surdilar. Harakatning „Ibrat“ gazetasi ilg‘or demokratik g‘oyalar targ‘ibotchisiga aylandi. Millatpar- var ziyolilar, ilg‘or fikrli amaldorlar va zobitlar ham bu harakatga qo‘shildilar.
Mamlakatda sulton hokimiyatini tugatish g‘oyasi shakllandi.
1876-yilda xalq qo‘zg‘oloni boshlandi. Xalq qo‘zg‘oloni hukmron tabaqalami qo‘rqitib yubordi. Oqibatda, Abdulaziz, Shayx ul-Islom fatvosi bilan taxtdan tushirildi. Bir qancha vaqtdan so‘ng taxtni Ab- dulhamid II egalladi. <
1876-yil 23-dekabrda Usmonli davlatida konstitutsiya e’lon qilin- di. Unga ко‘га, mamlakatda ikki palatali parlament joriy etildi. Quyi palata Deputatlar palatasi deb, yuqori palata esa Senat deb ataldi. Konstitutsiya sultonga katta vakolatlqr berdf^Fuqarolarning juda oz qismigina saylov huquqiga ega bo‘ldi.
. . , AJ^uH^piyi II davri Usmonli davlati ta-
„Birlik ya taraqqiyot" _ri_xida „zulm davri“ nomini oldi. Sulton partiyasiamg hok.m.yatga<^T _{orada parlamentni tarqatib yubordi} Konstitutsiya tarafdorlarini quvg'in qildi. Ularning ko‘pi o‘limga hukm qilindi. Mamlakat jaholat zulmati- da qoldi. 1889-yiliJstanbulda harbiy-dbbiy bilint yurti kutsantlari yashinn „Birhk va taraqqiyot tashkilotim tuzdilar. Tashkilotmng sho'balari butun Usmonlt davlatiga tarqaldi va mamlakatda konsfi- tutsiyaviy tarttb о mattsh haqtda tashvtqot boshlandt. Keymchaltk bu jamiyat kuchh siyosiy partlyaga aylandi. Sulton Abdulhamid II tashkilot ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi o‘limga hukm qilindi. „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi a’zolari va shunga o‘xshash siyosiy to‘garakka ishtirok etganlar umumiy nom bilan „Yosh turklar“ deb ataldi.
„Yosh turklar“ Parij shahrida o‘zlarining birinchi qurultoyini o‘t- kazdilar. Unda bekor qilingan konstitutsiyani tiklash haqida qaror qabul qilindi.
1908-yil 3-iyul kuni „Yosh turklar“dan bo‘lgan qo‘shin zobitlari rahbarligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. 1908-yil 20-iyulda Monastir shah- 8 - Jahon tarixi, 9- sinf 113
rida „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi tantanali bir vaziyatda konsti- tutsiya tiklanganligini e’lon qildi va sultondan bu masalada farmon berishni talab qildi. Qo‘shin „Yosh turklar“ tomonida ekanligi Ab- dulhamidni cho‘chitib qo‘ydi. U 1908-yilning 24-iyul kuni konstitut- siyani tiklashga majbur bo‘ldi. Parlamentga saylov o‘tkazishni va’da qildi. 1908-yilgi Usmonli davlati inqilobi g‘alaba qozondi.
mnn •. n , Biroq eski tartib tarafdorlari har qanday islo- isyoni hotga qarshi edilar. Ulaming ichida ruhoniy- laming о‘mi kuchli edi. Ruhoniylaming „It- tihodi Muhammadi“ partiyasi „Yosh turklar“ni xudosizlikda aybladi.
„Ittihodi Muhammadi“ partiyasining tarafdori bolgan harbiylar ak- silinqilobiy isyon ko‘tardilar. Isyonchilar parlamentni bekor qilishni, shariat va sulton hokimiyatining tiklanishini talab qildilar. Abdulha- mid II ga aynan shu kerak edi. Shuning uchun ham u isyonchilar talabini tezda bajardi. ’L
„Yosh turklar“ arboblaridan bir qismi Saloniki va Adrianopolga qochib ketdilar. Saloniki va Adrianopoldagi harbiy qismlar „Yosh turklar“ tarafida edi. „Yosh turklar“ o‘zlariga sodiq harbiy qismlari bilan 26-aprelda isyonchilar hukrrfhatini ag‘darishdi. Sulton Abdulha- mid taxtdan ag‘darildi^k
Ichki va tashoi МЫ/ ”^Yosh inqilobi buyuk davlatlar-
ni tashvishga solib qo‘ydi. Ular Usmonli davlatidagi ichki siyosiy beqarorlikdan foydalanib, yanada ko'proq о Ijaga ega bo liFohshga harakat q.lganlar,
. Italiya Liviyani bosib olgach Buyuk Bntan.yaga xaynxoh flur- nya' va birdamhk parhyas, „Yosh turklar hukumatuu noqob.lhk- da aybladi. Ular 1912-yil 5-avgustda mamlakatda davlat to ntanshi o‘tkazishdi.
Tez orada, Usmonli davlatining tashqi ahvoli yanada yomonlashdi. Birinchi va ikkinchi Bolqon urushlarida Usmonli davlati Bolqondagi ta’siridan deyarli to‘la ajraldi. Bu hodisa „Hurriyat va birdamlik“ hukumatini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi.
Shunday sharoitda, „Yosh turklar“ rahbarlaridan biri Anvarbey boshchiligida 1913-yilning yanvarida isyon ko‘tarildi. Hokimiyat yana „Yosh turklar“ qoliga o‘tdi.
Hokimiyat 3 kishidan iborat „Uchlik“ deb atalgan guruh (Anvar,

Tal’at va Jamol) qo‘liga o‘tdi. Uchlikka Anvar poshsho rahbarlik qildi. ,,Uchlik“ Germaniya bilan yaqinlashish siyosatini davom ettirdi.
Bu yaqinlashuv Germaniyaning Usmonli davlati hududlariga da’vo qilmayotganligi bilan izohlandi.
Germaniya panturk va panislom mafkuralarini o‘ziga shior qilib olgan „Uchlik“ni qo‘llab-quvvatlay boshladi. Bu mafkura g‘oyalari Antanta manfaatlariga zid edi.
Bunday sharoitda Germaniya „Yosh turklar“ ko‘z o‘ngida Usmonli davlatining yagona ,,himoyachisi“ga aylandi. Endi Germaniya Usmon­li davlatini ittifoq shartnomasi tuzishga unday boshladi. Va nihoyat, 1914-yilning 2-avgustida maxfiy sur’atda ittifoq shartnomasi tuzildi. Bu shartnomani imzolash bilan Usmonli davlati hukmron doiralari imperiyani halokatga mahkum etdilar. <