Т. В. Власова материклар табиий географияси

Куба оролидаги қирол пальмалари.
Тинч океанга қараган ёнбағирнинг анча қурғоқчил районларда баланд ўтлар ва якка туп пальмалар ўсган ҳақиқий саваннан учратиш мумкин. Танаси баланд ва тик ўсган ҳамда шохлари гўзал қиролича пальмаси (Oreodoxa regia) айниқса кенг тарқалга: Қурғоқчил давр энг узоқ давом этадиган жойларда баргиғ тўкадиган дарахтлардан иборат ксерофит ўрмонлар ёки чаппараль типидаги дағал баргли доимий яшил бутазорлар ўсади. Ғарбда тоғ ёнбағирлари бутазорлар ёки нина барғли ксерофит ўрмон билан қопланган; бундай ўрмонлар тагида супургигул, мох ва лишайниклар ўсади.
Марказий Американинг Тинч океан полосаси маданий ўсимликлари деярли ҳамма жойда суғоришни талаб қилади. Асосан пахта экилади, кофе дарахти ва тамаки етиштирилади.
Млрказий Американинг ҳайвонот дунёси бой. Бу ерда Жанубий Америка ўрмон ва саванналаридагига ўхшаш ҳайвонлар: кенг бурунли маймунлар, пума, ягуар, оцелот, пекари чўчқаси, Жанубий, Америка тапири, броненосец ва чўмолихўрчгарқалган. Қопчиқлилардан опоссум яшайди. Турли-туман қушлар, судралиб юрувчи ҳайвонлар ва ҳашаротлар кўп.
ОРОЛЛАРИ
Материк, вулкан ва маржон ороллари ёйлари Мексика қўлтиғи билан Карибденгизини Атлантика океанидан ажратиб туради Булардан энг каттаси Катта Антиль ороллари: Куба, Гаити Ямайка, Пуэрторико ва Пиносдир. Улардан шимолда майда Багама маржон ороллари жойлашган, шарқда эса шимолдан жанубга томон Қичик Антиль вулканик ороллари чўзилиб кетган Opoiлар Кариб денгизи томондан жуда кенг материк саёзлиги билан ўралган, Атлантнка океанида оролларининг энг баланд қисмларининг шундай ёнида энг чуқур чўкмалар жойлашган.
Кўп дарёлар тоғлардан қирғоқбўйи текисликларига оқиб келар экан, кенг ёйилади ва ботқоқликлар ҳосил қилади. Тинч океан соҳили ва Москитлар қирғоғида ботқоқлар айниқса кўп.
Тоғларни бўлиб турган тектоник ботиқларда анча катта ва чуқур кўллар бор, булардан энг каттаси Никарагуа кўлидир. Унинг узунлиги 167, км, энг чуқур жойи-70 м. Кўлда ороллар бор, бу оролларда ҳаракатдаги ва сўнган вулкан конуслари қад кўтарган.
Марказий Америка органик дунёсининг келиб чиқиши ва таркибига кўра Жанубий Американинг шимолий қисмига ўхшайдй, бироқ ўсимлик ва ҳайвонот дунёси турларига бойлиги жиҳатидан у Жанубий Америка материгидан бироз кейинги ўринда туради. Ўсимлик типларининг тақсимланишида ёғинлар миқдори ва режими катта роль ўйнайди.
Атлантика бўйи районларининг баландлиги 600-700 м гача бўлган қисми бу ерга европаликлар келгунга қадар нам тропик ўрмонлар билан қопланган бўлиб, бу ўрмонларда қимматбаҳо ёғоч ёки тўйимли мева берувчидарахт турлари кўп эди (ажойиб қизғиш ёғоч берувчи махагония дарахти, пушти ва қора дарахтлар буларга мисол бўла олади). Пальмалар, дафнадошлар бамбук (ғаров)лар, қирққулоқ ва фйкусдошлар ҳам кўп. Фикусдошларнинг бир тури кастиллоа (Castilloaelastica) қимматбаҳо каўчукли дарахтдир. Бакаут (гваяк) дарахти ниҳоятда қаттиқ ёғоч бецса, седрело дарахти ажойиб ҳидли ёғоч беради. Тропик ўрмонлар хрзирги вақтда илгари эгаллаган майдонининг кичик бир қисминигина қоплайди ва асосан тоғ ёнбағирларида сақланиб қолган. Пасттекисликларда ва тоғ ёнбағирларининг пастки қисмларида улар ўрники банан, шоколад дарахтивашакарқамиш плантациялари эгаллаган.
1000-1500 м дан юқорида асосан дуб (эман) ва қарағай ўсган ўрмонлар тарқалган. Улар нам тропик ўрмонларга қараганда яхши сақланган.
Атлантиканинг бу қисми Жанубий Американинг Кариб бўйи Анд тоғлари билан бирга Кордильера бурмали минтақасининг Антиль-кариб областини ташкил этади.
Ороллар ер юзасининг катта қисмини (Куба тоғлари бундан мустасно) тоғлар эгаллайдитаити оролида ғарбдан шарққа томон тўртта тизма ўзилиб кетган бўлиб, уларни бўйлама узилмаводийлар бир-бирцдан ажратиб турибди. Марказий Кордильера тоғларидаги Тина массивининг баландлиги 2689 м га етади ва у бутун архипелагнинг энг баланд жойидир. Плато ва палахсали тоғлар Ямайка ороли билан Пуэрториканинг жанубий ярмини деярли бутунлай эгаллаган.
Куба оролидаги баландлиги 2000 м га етадиган Сьерра-маэстра тоғлари жануби-шарқий соҳилдан тик қад кўтарган. Оролнинг катта қисми пасттекисликдан иборат бўлиб, уларда интрузиялардан ҳосил бўлган баланд тоғлар юксакка бўй чўзган. Пасттекисликнинг катта-катта жойлари оҳактошлардан таркиб топган бўлиб, уларда карст рельеф шакллари ривожланган.
Архипелагдаги вулкан оролари унча катта эмас. Уларнинг ҳар бири марказида сўнган ёки ҳаракатдаги вулкан конуси қад кўтарган бўлиб, уларнинг чор атрофида вулкан маҳсулотларидан таркиб топган қирғоқ бўйй паеггекислиги ҳалқа каби жойлашган. Кичик Антиль ороллари круппасидағи Гваделупа оролида жойлашган Гранд Суфриер вулкани энг баланд вулкан бўлиб, унинг баландлиги 1484 м га етади.
Катта Мон-Пеле вулкани Мартиника оролида 1350 м га бўй чўзган. Бу вулканнинг 1902 йилдаги кучли отилиши қирқ минг аҳоли яшайдиган бутун бир шаҳарнинг ҳалокатига сабаб бўлган.
Оролларнинг қирғоқлари жуда кучли ўшшб кетган ва қулай қўлтиқчалари кўп, бироқ маржон рифларининг кўплиги кема қатновини қийинлаштиради.
Ороллар 10 ва 27° ш. к. орасида жойлашганлигидан иқлими иссиқ тропик иқлимдир. Температуранинг тебраниш амплитудаси тоғларнинғ қуйи қисмида кичик (5°С гача), Фақат Куба орлининг шимолигагина қишда совуқ ҳаво массалари кириб келиб, бу ерда температура -10, -12°С га тушади. Атрофи берк тоғ сойликларида температура амплитудаси ёнбағир текисликлардагига қараганда анча каттадир. Тоғларда 3000 м ra яқин баландликда ушуқ совуқ бўлиб туради.
Оролларга, Марказий Американинг катта қисмидаги каби ёғинларни асосан ёзги пассатлар келтиради. Қишда юқори босим қарор топади ва, айниқса пассатларга терс ёнбағирларда ёғинлар миқдори кескин камаяди, бироқ кучли қурғоқчилик бўлмайди. Тоғларнинг шарқий ва шимоли-шарқий ёнбағирларида ёғинлар ,айниқса кўп (3000 мм дан ортиқ) тушади Оролларнинг ички ва жануби ғарбий қисмларида йилига 1000 мк дан кам ёғин ёғади. Шунинг учун деҳқончиликда текисликларнинг шимоли-шарқий қисмини қуритиш, жануби-ғарбий қисмини эса суғориш керак бўлади.
Кузда ороллар устидан кўпинча циклонлар ўтади, бу циклонлар баланд босим областининг жанубга сурилиши билан боғлиқдир. Циклонлар ниҳоятда кучли довул тарзида ўтади ва аҳолига катта зарар етказади.
Архипелагнинг катта материк ороллари зич дарё тармоқларига эга. Дарёлар жуда қисқа, лекин серсув. Энг катта дарёлар Кубанинг текислик қисмидан оқиб ўтади. Уларнинг узунлиги 250 км дан бшмайди, шундай бўлишига қарамай,. уларнинг баъзиларида кема қатнайди. Карст таъсиридаги оҳактошлардан таркиб топган районларда ер усти оқар сувларидеярли йўқ, аммо ер ости дарё ва кўллари бор.
О ролларнинг табиий ўсимлик қоплами бой ва бўлиқдир, бироқ у анча нестнобуд қилиб юборилган. Ўсимликларнинг тақсимланиш қонуниятлари ва флористик таркиби Марказий Американиқг материк областидагига ўхшаш. Соҳиллар ва Атлантика океанига қараган тоғ ёнбағирлари нлгари нам тропик ўрмонлар билан қопланган. Ҳозирги вақтда тоғларда кичик-кичик ўрмонларгина сақланиб қолган, соҳилдаги кесиб юборилган ўрмонлар ўрнида эса эндиликда шакарқамиш ва бошқа тропик экинлар далалари ястаниб ётибди. Иқлими қурғоқчил районларда қуруқ мавсумда баргини тўкадиган ўрмонлар кўп ўсади. Энг йирик оролларнинг ички қисмларида қиролича пальмаси ўсадиган саван-налар, жанубида эса мимоза, кактус, молочайлар ва тиканли пальмалар тарқалган.
Кубанинг ғарбий қисмида музлик давридан қарағайделикт ўрмонлари сақлайб қолган.

Куба оролида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг йиллик ўзгариши.
Тоғ ўрмонларида дарахтсимон қирққулоқлар, дафна, қарағай, арча ўсади. Баъзи дарахтлар (масалан, Ямайка ёнғоғи) баргини йилнинг қуруь дарида ташлайди. Гаити оролида тоғларнинг юқори минтақасида (2300 м юқорида) пакана қарағай, супургигул, тол ўсган жойлар бор; тоғ ўтлоқлари ҳам учрайди.
Ҳозирги вақтда ороллардаги ўрмон ўсимликларини тиклашга ҳаракат қилинмоқда. Бу борада Кубада айниқса катта ишлар олиб борилмоқда. Бу ерда ўрмонлар майдонини мамлакат ялпи территориясининг 8% тидан 25% игача етказиш планлаштирилган. Ороллар фаунаси, Жанубий Америка фаунасига ўхшаш эканлигига қарамай, материкдаги фаунага қараганда анча камбағал.
Қопчиқли ҳайвонлардан опоссеум, агути олтин қуёнлари (Dazyprocta), ёнутлар (Procyon caneriorus), игуан калтакесаклари, боши найзасимон заҳарли илонлар (Zachesis lanceolatus) учрайди.