T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

bunda 
Kt - ch o‘m ich n in g m ateriallar 
bilan 
to iis h in i 
hisobga 
oluvchi
koeffitsiyent; 
q - cturm ichdagi 
m aterillar 
hajmi, 
m 3; 
K yum -  tuproqning
yum shalisb koeffitsiyenti - K. 
=q/q ; qqj - cho'm ichdagi (materillar) tup­
roqning qattiq joyd agi hajmi, m 3.
Kt
va 
К
- h a r
xil toifadagi tuproqlar uchun mavjud normativ 
jadvallarda beriladi (oichab topsa ham boiadi).
3. Ekspluatatsion ish unumdorligi ( [ / )ni aniqlashda mashinaning 
sutka yoki yil davomida vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti hisobga 
olinadi.
161

---

U = U -T К ,
m 3/smena
e 
i 
s m
v ’
bunda K ,-m a sh in a n in g vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti; 7 ^ -s m e n a n in g
davom iyligi 
(T.m = 8,2 soat).
Gidromelioratsiya ishlarini bajarishda mavjud yuqori unum li 
m ashinalardan foydalanish bilan birgalikda yanada m ukam mal, 
avtom alik boshqariladigan m ashinalarga ham lalab kundan-kunga 
ortib boraveradi.
llozirgi paytda kanal qa/.ish m ashinalarida, drenaj yetkizuvchi 
va yer tekislovchilarda qoilaniladigan «Avtoplan», «Stobiloplan», 
«ASON» va boshqa tipdagi avtomat sistemalar mavjud. Istiqbolda 
dehqonchilik 
ekinlarini 
zamonaviy 
(tomchilatib) 
sug'orishni 
boshqaradigan avtomat sistemalar kompleksini yaratish va ishlab 
chiqarish kabi bir qator m uam molar turibdi.
3.17. MELIORATSIYA MASHINALARI TO'G'RISIDA
QISQACHA MA’LUMOTLAR
M ustaqil R espublikam izni rivojlantirishda qishloq xo'jaligini 
tubdan isloh qilish om illaridan biri, uni yangi tex n ika va texnolo- 
giyalar bilan ishlash va ulardan oqilona fovdalanishni taqazo 
etadi.
Respublikamizda 1997-yil 30-aprelda qabul qilingan «Ta’lim 
to‘grisida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash M illiy dasturi»ni 
amalga oshirish haqida Vazirlar M ahkam asining bir necha qarorlari 
chiqib, shu qarorlarga va urlarga asosan oliy ta ’lim tizim ida ikki 
bosqichli ta’limga o‘tishni amalga oshirish ko‘rsatilgan bo‘lib, bular 
bakalavrlar va magistrlardir.
Gidromelioratsiya ishlarini m exanizatsiyalashtirish sohasidagi 
m utaxassisliklarni o‘tilayotgan fanlar orasida o£qitiladigan «M elio­
ratsiya m ashinalari» fani asosiy o‘rinlardan birida turadi.
«Melioratsiya m ashinalari» fani zam onam izning eng kenja, 
lekin yetakchilardan biri bo‘lib, qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 
asosiy yo'naltiruvchilardan biridir.
162

---

Yerlarni meliorativ holatini yaxshilash, ulardan yuqori hosil olish 
imkoniyatini yaratadi. Yerlarni meliorativ holatini yaxshilashning 
yana bir m uhim ishi ularni m exanizatsiyalashtirish bo‘lib, ularni 
amalga oshiruvchi m ashinalar «M eiioratsiya m ashinalari» deb 
yuritiladi.
«M eiioratsiya m ashinalari» m axsus fan b o lib , malakali baka- 
lavrlar va m agistrlar tayyorlashda meiioratsiya m ashinalarining 
vazifalari, tuzilishi, ishlash jarayonlari va ularni um um iy hisobini 
o‘rgatuvchi fan bo‘lib hisoblanadi.
«Meiioratsiya m ashinalari» fanini o‘qitish, oldin o‘rganilgan 
«Traktor va avtomobillar», «Yuk ko‘tarish-tushirish mashinalari», 
«Qurilish m ashinalari», «Gidromashinalar» va boshqa fanlarni 
o‘rganisI^ asosida shakllangan bo‘lib, meiioratsiya m ashinalarini 
konstruksiyalarining nazariyasi va ularni hisobini o‘rgatadi.
M eiioratsiya ishlarini m exanizatsiyalashtirish, asosan, umumiy 
qurilish m ashinalaridan foydalaniladi. Ammo, bu m ashinalar qishloq 
va suv xo‘jaligi qurilishida bajariladigan barcha ishlarda ishlatish 
imkoniyatni bermaydi, ayniqsa, maxsus agromeliorativ talablarga 
javob beruvchi sharoitlarda bu m ashinalarni ishlatish yaxshi natija 
berm asligi yoki qo‘llanmagan ishlar hajm ining ko‘pligidir.
M eiioratsiya ishlari jarayoniga quyidagilar kiradi: kanallar 
qurilishi, uni cho‘kindi va o4 oTanlardan tozalash, kanal-sirtlarini 
tekislash, shibbalash, kanallarga beton yotkizish va ularni qirqish, 
drenaj qurish va ularni tozalash hamda himoya qilish, yer tekislash, 
yerlarni sug‘orishga tayyorlash va boshqalar.
Bu ishlarni amalga oshirish uchun maxsus meiioratsiya 
m ashinalarini qo'llashni taqozo etadi.
M eiioratsiya m ashinalari deb, ish jihozlari agromeliorativ 
talablarga javob beruvchi, bir ish, bir nechta texnologik jarayonlarni 
bajarish imkoniyatiga ega bo‘lgan m ashinalarga aytiladi.
Meiioratsiya m ashinalarini aniqlovchi asosiy belgilar quyi- 
dagilardan iborat: bir yoki nechta ishlarni bajaruvchi maxsus 
ish jihoziga ega boTishi, ish jihozining shakli va joylashuvining 
bajaradigan ishi bilan m ustahkam boglanishga; ish jihozining
163

---

shaklini o'zgartirish imkoniyatining borligi: m ashinalarni imkoni 
bo'yicha meiioratsiya ishlarida ishlatish; yakinlangan qurlishning 
bajarish; uzliksiz ishlari.
Meiioratsiya ishlarida qo'llaniladigan umumiy qurilish mashi- 
nalarining asosiy belgilari quyidagilardan iborat: ish jihozlarining 
har xil 
ishlarini bajarishga moMjallanganJigj; barcha turdagi 
meliorativ va qurilish ishlarini bajarishda q o ilan ish imkoniyatining 
mavjudligi; ish jihozi shakli bilan bajariladigan ishning shakli 
orasidagi farqmng yo'qligi, m ashinalarni davriv va uzluksiz ishlash 
imkoniyatining borligi; bir o'tishda ko'rsatilgan shakldagi qurilish 
ishlarini bajarish imkoniyatining borligi.
Qurilish va meiioratsiya m ashinalari, asosan, ularning ish jihoz­
larining konstruksiyasi, turi va ishlatilishi bilan farq qilib, qolgan 
ko'rsatkichlarni boshqa tu r m ashinalardan farq qilmaydi.
Meiioratsiya ishlarini yoppasiga mexanizatsiyalashtirish. asosan 
qurilish va meiioratsiya m ashinalaridan oqilona foydalanish, yuqori 
ish unumdorligiga ega b o ig an kam xarajat va sifatli ish bajaruvchi 
m ashinalar bilan tam inlashdadir.