|
3.12. QURILISH MASHINALARINING RIVOJLANISHI
TO'G'RISIDA QISQACHA MA’LUMOT
Quriiish
m ashinalarining
amalda
paydo
bo‘lishini
X IX
asrning boshlari deb hisoblashim iz m um kin, chunki bu davrda
bug‘ m ashinalari paydo b o ig an va keng qo‘llanila boshlangan
edi. Birinchi quriiish m ashinalaridan dvigateli 15 ot kuchiga ega
b o ig an b u g li ko‘p cho‘michli yer kavlagich hisoblanib, bu m ashina
Peterburg tem ir y o lla ri injenerlari instituti direktori I.A.Betankur
rahbarligida 1812-yilda Ijorsk zavodida yasalgan.
127
Keyinchalik zavod yana ikkita ko‘p choinichli yer kavlagich
yasadi va bu m ashinalar gavanalarni chuqurlashtirishda muvaf-
faqiyatli
ishladi.
Boshqa m am lakatlarda ushbu m ashinalarga
o'xshashlari
faqatgina
1830-yilda paydo
bo‘ldi.
Bug‘li ko‘p
cho‘michli yer kavlagich odam larning kuch lari yoki otlar bilan tortib
ishlaydiganlarga qaraganda 14 m arta unum li edi.
1836-yilda A m erikalik m exanik Otis tomonidan eng m uhim
qurilish m ashinalaridan biri bo‘lgan bug‘ ekskavatori k ashf etildi.
Uning cho‘michining hajmi 1,14 m
3
bo‘lib, vertikal joylashgan bug
4
m ashinasining quvvati 15 ot kuchiga ega, bug‘ quvurli qozonining
bosimi 5 atm. va uch odam bilan boshqarilib, sakkizta ishchi
mavjud boiib, yo‘llar tayyorlash va zaruriy hollarda m ashinani
harakatlantirar edilar (ekskavator harakat qism ining yuritm asi yo‘q
edi), Hozirgi zamon ekskavatorlari singari, uning ham uchta asosiy:
cho‘michni ко'tar ish va tushirish, xartum (strela)ni burish va tirsakni
harakatlantirish hamda tortish kabi ishchi m exanizm lari bor edi.
3.4-rasm.
Ijorsk zavodining bug1
bilan ishlovchi dunyodagi
birinchi ko'p cho‘michli ekskavatori (1812-y.)
] 28
3 .5 -ra s m .
V .O tisn in g e k ska va to ri (1836-y.):
1 - c h o ‘m ich; 2—tirsak; 3 - k o ‘ta ru vc h i za n jir; 4 - k o ‘ta ru v ch i baraban; 5 -b a ra b a n n in g
z a rjirla ri;
6 - t ir s a k li
s u rg ic h
va to rtg ich ; 7 -x a rtu m ; 8 - y u r itu v c h i val y u ld u zch asi;
1 0 -x a rtu m o s m a sin in g tyagasi; 1 1 -x a rtu m n i tu tib turuvchi, a yla n u vchi kolonna;
1 3 -x a rtu m n i b u ru vch i za n jirla r; 14—yu ris h g 'iid ira k la ri.
Ekskavatorning ish unumdorligi 30 dan 80 m 3/soat gacha boiib,
xuddi shunday hajmdagi zamonaviy ekskavatorlardan 1,5
...2
m arta
kam ish unum dorlikda, massasi bo‘yicha ancha og‘ir edi.
Otis transport vositalarining sonini hisoblash uchun hozirda
qabul qilingan uslublarni qo‘llab, ekskavatorning ishlash texnolo-
giyasini ishlab chiqdi.
Otisning birinchi ekskavatorlari unchalik keng qo‘llanilm adi va
uning ixtirosi qanday muvaffaqiyatlar keltirishini bilm asdan uning
muallifi vafot etdi.
1842-yilda rus injeneri P.P. M elnikov bunday ekskavator 150 ta
yer qaziydigan odam ning o‘rnini bosishini isbotladi va AQSh dan
4 ta shunday m ashinani sotib olishga erishdi. Bu m ashinalar Peter-
b u rg -M o s k v a tem ir yo‘l qurilishida muvaffaqiyatli ishladi.
129
Qoziq qoqish ishlari uchun XIX asrning boshlaridayoq massasi
400 kg gacha bo‘lgan cho'yan bolg‘alarni arqonda qo‘l bilan, chig‘ir
bilan yoki suvli gildiraklar bilan ishlaydigan qoziq qoqadigan svay
qurilmasi mavjud edi. Birinchi bug‘ bolg‘asining konstruksiyasi
1869-yilda yaratilgan edi. X IX asrning ikkinchi yarmida tuproq
ishlarida hajmi 0,1—0.3 m ' boigan otlarga qo‘shiladigan hokandozsimon
skreper-volokushkalar, tashish masofasi
100
m dan oshganida hajmi
0,2- 0,3 m ’’ boigan gildirakli skreperlar qollanila boshlandi. Birinchi
g'iidirakli otlar tortadigan skreperlar XVIII asrda paydo boigan edi.
XIX asrning 50-yillarida Rossiyada y o ilarn i tekislash uchun
ot bilan tortiladigan yog‘och (mola)lar q o ilan ilar edi. X IX asrning
70 -yillarida esa AQSh da aravaga osilgan pichoq - ag‘dargichli,
tuproqni kesadigan va yon tomonga suradigan ham da p ich o g l planda
buriladigan birinchi greyderlar paydo boid i. Tez orada arava tem ir
g'iidirakli rama bilan almashtirilib, pichoqni ko‘tarib tushiradigan
m exanizm yaratildi, so‘ngra gruntni pichoq - ag'dargichga ta ’siri
natijasida greyderning surilib ketishini oldini olish uchun g'iidirakli
qiyalatgich m exanizmi qo llan ila boshlandi.
Q o i bilan tortiladigan birinchi tosh katoklar y o i ishlarini
bajarish uchun eram izdan 2-3 ming yil oldin qo llanila boshlangan.
XIX asrning ikkinchi yarm ida dastlab toshli katoklar, so‘ngra
metall katoklar ot bilan tortiladiganlariga almashtirildi. X IX
asrning oxirlarida Kolomensk zavodida quvvati 15-25 ot kuchiga
ega boigan , o g irlig i
10
t b u g ii katoklar ishlab chiqarish boshlandi,
70-yilIarda esa y o i ishlarida qoilaniladigan ot bilan tortiladigan
greyder - elevatorlar paydo b o id i. ularning ish unum dorliklari
100
m ’/soat gacha etdi.
3.6 -ra sm .
Q o'l bilan b o s h q a rilu v c h i bu riluvch a n ch o 'm ic h li o tto rd a d ig a n birinchi
g 'iid ira k li s k re p e r (1773-y.)
130
Do'stlaringiz bilan baham: |
