T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

3.4. SUV SARFLARI
Suv sarflari deb, oqimning ko'ndalang kesimi orqali vaqt 
birligida oqib o'tgan suv hajmiga aytiladi va 
I/s,
mVs da o'lchanadi. 
0
‘lchangan suv sarflari bo'yicha o'rtacha kunlik, o'rtacha oylik, 
o'rtacha yiliik, maksimal va m inim al suv sarflari va m aiu m oralig‘i 
uchun oqim hajmlari hisoblanadi. Suv sarflarini hisobiash bo'yicha 
mavjud usullar ikki asosiy guruhlarga bo‘linadi:
1. Suv sarfini bevosita oichash;
2. Suv sarfini bilvosita oichash.
Birinchi guruhga hajmiy usul kiradi. Bu usul suv sarfi 
5-10 7/s dan oshmaganda ko‘proq qoilaniladi. Bu usulda buloq 
suvlarini oichashda, nov va suv o'tkazgichlarni tarirovka qilishda 
foydalaniladi. Bu usulda suv sarfi 
- Q
oMchov idishidagi suv hajmini 
К
uni to'ldirish uchun ketgan vaqtga t nisbati bilan aniqlanadi:
Q=v/t,
Ikkinchi guruhga bir necha usullar kiradi. U larning hamm asi suv 
sarfini bevosita oichash emas, balki oqim ning ayrim elementlarini 
olchab, so'ngra suv sarfini hisoblashga asoslangan. Ularga quyidagi 
usullar kiradi:
1) Suv sarfini o‘lchangan tezliklar va oqim ning ko'ndalang kesim 
maydoni bo'yicha aniqlash.
2) Bu usul daryo gidrom etriyasida keng tarqalgan. Oqimning 
ko'ndalang kesim maydoni chuqurlik o'lchash natijalari asosida 
aniqlanadi. Jonli suv kesim ining ayrim nuqtalaridagi suvning 
oqish tezligi esa, ko'proq gidrom etrik vertushka yordamida; ayrim 
hollarda boshqa asboblar yoki pukaklar yordam ida o'lchanadi. Bu 
usulga suv sarfini jonli kesim maydoni va oqimning o'rtacha oqish 
tezligini Shezi formulasi bo'yicha hisoblashga asoslangan uslub ham 
kiradi.
114

---

3) Suv sarfini o icho v qurilm alari yordam ida aniqlash asosan 
kichik daryo va soylarda, nov va suv o‘tkazgichlarda, kanallarda 
oichash uchun m o'Ijallangan. 
Bundan tashqari, bu usuldan 
gidrouzellar orqali olayotgan suv m iqdorini aniqlash maqsadida 
foydalaniladi.
4) Aralashtirish usuli (ba'zi turlari: elektrolitik, 
issiqlik, 
kalorimetrik) oqish teziigi, unchalik katta chuqur bolm agan va 
m urakkab o’zan relyefiga ega boigan tog‘ daryolarida qolianiiadi. 
Bu usulning muvaffaqiyatli qoilanish 
shartlaridan biri suv 
harakatining nihoyatda yaxshi turbulentlik rejimidir, natijada suvga 
qo‘shiladigan tuzning yaxshi aralashishi ta’minlanishi kerak.
' Yuqorida qayd qilingan usullar ichida gidrom etrik vertushka 
yordamida suv sarfini «tezlik-maydon» usulida aniqlashning daryo 
gidrom etriyasida eng ko‘p tarqalganligini e’tiborga olib, bu usul 
bilan batafsil tanishtiram iz.
1) 
Suv sarfini oichangan suvning oqish teziigi va oqimning 
ko‘ndalang kesimi bo‘yicha aniqlash. Bu usul qisqartirib, «tezlik- 
maydon» usuli deb ataladi.
«Tezlik-maydon»
usuli. Sarf modeli. Suv oqimining ko‘ndalang 
kesimi orqali oqib o‘tgan sarf miqdoriga teng b o igan sarf modeli 
hajmini aniqlash «tezlik-maydon» usulining m ohiyatini tashkil etadi 
(3.1-rasm).
3.1-rasm .
S u v s a rfi m od e li (a) va uning e le m e n ti (b).
115

---