T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Skreperlar bilan bajariladigan ishlar
va ularni tashkil qilish
Skreperlardan kanallar qazishda (sug‘orish kanallari, suv bilan 
ta’m inlash va kemalar qatnaydigan kanallar), to‘g‘onlar, dambalar, 
y o l ko'tarm alarini qurishda, vertikal tekislashda (sug‘oriladigan 
yerlarni, qurilish maydonlarini), o‘yilm a va kotlovanlar qazishda, 
konlardan foydali qazilm alar yuzini ochishda foydalaniladi.
Skreperlar bilan turli kategoriyadagi gruntlarni qazish mumkin. 
Lekin ulardan botqoqli uchastkalarda, o‘ta namlangan, bogianm agan 
gruntlarda, sochiluvchan qumlarda; gruntda yirik xarsangtoshlar 
bo‘lsa; 
butalardan, 
ildizlardan, 
to‘nkalardan 
tozalanm agan 
uchastkalarda; oldindan yum shatilm agan zich va og‘ir gruntlarda 
foydalanish tavsiya etilmaydi. 
1 
va 
II 
kategoriyadagi gruntlarni 
oldindan yum shatm asdan skreperlar bilan ishlash mumkin.
Skreperning ish sikli quyidagi operatsiyalardan tashkil topgan: 
gruntni kesish va cho‘m ichni toid irish , gruntni yotqiziladigan yerga 
olib borish, cho‘m ichni bo‘shatib, gruntni yotqizish, skreperni grunt 
olinadigan joyga qaytarish.
C ho‘m ichni pastga tushirib va pichoqlarni gruntga botirib, 
skreper birinchi uzatm ada zaboy bo‘ylab to‘g ‘ri chiziqli harakat- 
langanda 
grunt 
kesilib, 
cho‘m ich to ia tila d i. 
Uncha 
qalin 
bo‘lm agan g ru nt qatlam ini sidirishi, m asalan, tekislash ishlarida 
cho‘m ich 
kesilayotgan grun t qatlam ining qalinligi 
va 
eni 
o‘zgarm as bo‘lgan holda to la tila d i. B unda skreper va tortkichning 
dvigatellari to ‘la yuklanm aydi, sikl cho‘zilib ketadi, ish unum i 
past b o la d i. G ru ntn i kesishning bu usulidan kam dan-kam
hollarda foydalaniladi.
Qalinligi o‘zgaruvchan grunt qatlamini kesish usuli ancha 
keng tarqalgan, chunki skreper va tortkichning dvigatellari grunt 
olishning butun davrida yuklanish ostida b o iad i va cho‘michni 
to id irish vaqti kamayadi.
313

---

Taroqsimon kesish usulida ham qalinligi o‘zgaruvchan grunt 
qatiamini kesish ta’minlanadi. Bunda cho‘mich mumkin qadar 
chuqurroq tushiriladi va skreper to ia shataksiraguncha harakatlanadi. 
So'ngra cho'mich ko‘tari!adi va skreperning shataksirashi to‘xtashi 
bilan cho’mich yana, lekin kamroq chuqurlikka botiriladi, Cho‘miehni 
ko’tarib, oldingisiga nisbatan kamroq chuqurlikka tushirish bir necha 
marta, cho’mich butuniay to iguncha qaytariiadi.
Yumshoq, 
sochiluvchan 
gruntlarda 
ishlaganda 
cho’mich 
gruntlarni cho’qiiash usulida kesib toldiriladi. Bu usulning mohiyati 
shundan iboratki, cho‘mich ko‘p m arta m um kin qadar chuqurroq 
botiriladi va gruntdan butuniay chiqariladi.
Gruntni qatiamining eni o‘zgaruvchan usulda kesish sxemasidan 
foydalanilganda cho‘mich 
yaxshiroq 
toiadi. 
Zovur-taroqsimon 
usul shunday usullardan biri hisoblanadi. Bunda grunt o‘zgarmas 
chuqurlikda va bir xil uzunlikda parallel polosalar bilan kesiladi. 
Birinchi qator polosalari orasida kesilmagan grunt polosalari 
qoldiriladi. Qoldirilgan polosalarning eni cho’m ichning yarmiga teng 
boiadi. Skreper ikkinchi qator o‘tishlarda cho‘michning butun eni 
bo‘ylab gruntni katta chuqurlikda o‘yadi va yangi zovur hosil qiladi.
Yuqorida 
bayon 
qilingan 
gruntni 
qazish 
xillaridan 
biri 
qovurg‘asimon-shaxmat usulidir. Bunda skreperning birinchi qator 
o‘tishlari xuddi zovurli taroqsimon sxemadagi kabi bajariladi, 
keyingilari esa birinchi qatordan ular uzunligining yarm i qadar 
chekinib, skreperning harakat o'qini birinchi qatordagi gruntning 
tegilmagan polosalari o‘qiga mos tushadigan qilib bajariladi. 
Bunda, o'tishning ikkinchi yarm ida qirqilayotgan qatlam eni 2 
m arta kamayadi, bu esa cho‘m ichning qisqa yo‘l davomida ko‘proq 
to‘lishini ta’minlaydi.
Cho‘michning to‘lishini yaxshilash 
uchun quruq gruntlar 
zichlanadi, 
zich 
qumoq 
tuproqlar 
va 
loyli 
gruntlar 
esa 
yumshatkich lar bilan yum shatiladi. 
G runt olishga ketadigan 
vaqtni kesish jarayonida to‘siq holatini rostlash, vaqti-vaqti bilan 
pichoqlarni charxlash, skreperlarni qiyalikdan pastga tushirish va 
itargichlardan foydalanish hisobiga qisqartirish mumkin.
314

---

Cho‘m ichining sig‘imi 
6-8
m
3
b o ig an tirkam a skreperlar uchun 
itargich sifatida T-130M traktori, D Z -77 skreperi uchun T-180 
va K -700 (K-701) traktorlari, DZ-13 skreperi uchun DET-250M
va T-330 traktorlaridan foydalaniladi. Itargichlarning zarur soni 
gruntni skreperlar bilan tashish masofasiga bog‘Iiq. M asofa qancha 
kichik b o isa , shuncha ko‘p itargichlar talab qilinadi. 
1
iarakalning 
ratsional sxemalaridan foydalanib, itargichlar sonini kamaytirish 
m umkin. M asalan, qisqa va gorizontal zaboylarda itargichni 
m okisimon harakatlantirish; uzun zaboylarda mokisimon-zanjirli 
sxema bo‘yicha harakatlantirish; gruntni ikkita qo‘shni k o larm ag a 
tashib, o ‘yilm ani kovlashda,