T ü r k d I l k u r u m u y a y I n L a r I

T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
dilinde yararlanılan ölçü, ritim, uyak ve çeşitli yinelemelerle bellekte 
kalmayı kolaylaştıran ve hoşa giden bir anlatım sağlandığına tanık olu
-
nur (Aksan, 2002, s. 205).
Deyimler için Türk lehçelerinde farklı adlandırmalar yapılmıştır: “Uyg. 
idiom, turaqliq söz ibarisi; Özb. ibore, frazeologik birlik; Gag. bölünmäz laf 
birleşmesi, frazeologizma; Tkm. frazeologizm, durnuklı söz düzümleri; Tat. 
obrazlı täğbir, frazeologizm; Kzk. turaktı söz, beyneli söz tirkesi, ayaştı söz 
oramı, frazeologizm; Krg. körköm süylöm, fraza, idioma” (Gürsoy Naskali, 
1997, s. 32) şeklindedir.
Bir dilde kavramlar işaretlenirken / adlandırılırken bazen söz konusu 
kavramı ifade etmek için tek bir kavram işareti (kelime) yeterli gelmez. 
Bu durumda birden fazla anlam ögesi, görevli dil ögelerinin de (ek ve 
edatların da) yardımıyla dilin kuralları dâhilinde birlikte kullanılarak 
ilgili kavram işaretlenir. Birden fazla kavram işaretinden oluşan genel 
anlamlı dil ögelerinden fiil deyimleri
9
Türkçenin hem yapısı hem de 
sosyokültürel boyutu hakkında önemli bilgiler veren kalıplaşmış dil 
ögeleridir
10
(Alyılmaz, 2003, s. 148).
Geçmişten günümüze kadar çok az değişikliğe uğrayan bu kalıplaşmış dil 
ögeleriyle (fiil deyimleriyle) Türkçenin hem yazılı hem sözlü kaynaklarında 
iki şekilde karşılaşılmaktadır:
1. Zarf + fiilden oluşan fiil deyimleri
2. Nesne + fiilden oluşan fiil deyimleri (Alyılmaz, 2003, s. 149).
“Bu tür yapılarda, olumlu veya olumsuz, geçişli veya geçişsiz fiil kök, kö
-
ken ve gövdelerinin nasıllık, nicelik, yer, yön ve zaman zarflarıyla birlikte 
kullanılarak genel anlamlı bir kavramı karşıladıkları / ifade ettikleri görülür” 
(Alyılmaz, 1994, s. 19; Alyılmaz, 2017, s. 11-12).
“Zarf + fiilden oluşan fiil deyimlerinin ilk örnekleriyle Türk dilinin en eski 
yazılı kaynaklarından Orhun Yazıtları’nda sıkça karşılaşılmaktadır
11
”
(Alyıl
-
maz, 2003, s. 149). Orhun Yazıtları’nda zarf + fiil şeklinde kurulmuş olan fiil 
deyimlerinden bazıları aşağıda dikkatlere sunulmaktadır: