Isbot
(7-15-masala).
2.2.
—
ko‘rinishdagi aniqmaslik.
Agar x -»
oo
da f(x ) -*
oo,
g(x)
-»
oo
OO
bo'lsa,
ifoday ko'rinishidagi aniqmaslik deyilar edi. Endi bunday aniqmaslikni
ochishda ham f ix ) va g(x ) funksiyalaming hosilalaridan foydalanish mumkinligini
ko'rsatadigan teoremani keltiramiz.
7.13-teorema.
Agar
1 ) f ( x )
va g(x)
funksiyalar
(a;o o )
nurda
differensiallanuvchi, hamda a'(x ) Ф 0, 2)
lim /(x ) = lim g(x) =
oo,
3)
X - * o o
JC-» + co
lim ^~r~ mavjud bo'lsa, u holda lim
mavjud va lim
= lim
x-*co g'(x)
J
ДГ—»oo fl(x )
J
x-*oo
g(x)
x-*oo g'(x)
bo'ladi.
f'(x )
f{x)
Isbot.
0 Teorema shartiga ko'ra lim —— mavjud. Aytaylik, lim ——- = fj.
x-+ao g'(x)
J
X -.
0
O
g(x)
bo'lsin. U holda Ve > 0 sonni olsak ham shunday N > 0 son topilib, x > N
bo'lganda
£
f'( x )
£
tengsizliklar bajariladi. Umumiylikni cheklamagan holda N > a deb olishimiz
mumkin. U holda x > N tengsizlikdan x 6 (a;
oo)
kelib chiqadi
Aytaylik, x > N bo'lsin. U holda [N; x] kesmada/(x) va g (x ) funksiyalarga
Koshi teoremasini qo'llanib quyidagiga ega bo'lamiz:
S b ^ = ^ , b u y e r d a i V < c < A : .
f f W - f l( N )
9 '{C )
Endi с > N bo'lganligi sababli x = с da (3) tengsizliklar o'rinli:
171
£
f
(с)
£
V - ~ < -—
<11+ -,
2
g (с)
2
£
fix )- f(N )
E
tengsizliklarga ega boMamiz.
Teorema shartiga ko‘ra lim / ( * ) =
oo,
lim g (x ) =
oo,
f(N ) Va q(N ) lar
X - * o o
X - * + o o
y
'
esa chekli sonlar. Shu sababli
x
ning yetarlicha katta qiymatlarida
g(x)-g(N)
f(X)
kasrdan istalgancha kam farq qiladi. U holda shunday M soni topilib, x > M
larda
£
f( x )
£
**
2 < ^ 0 0 < / i + 2'
(4)
tengsizlik o‘rinli boMadi.
Shunday qilib, ixtiyoriy
e
>
0 son uchun shunday
M
soni mavjudki, barcha
x
>
M
larda (4) tenglik o‘rinli boMadi, bu esa lim
=
и
ekanligini anglatadi ♦
x-*oo
g(x)
7.14-misol.
Ushbu lim — limitni hisoblang
дг->со
x
°
Yechish.
f(x ) = Inx, g (x ) = x funksiyalar uchun 7.13-teorema shartlarini
tekshiramiz: 1) bu funksiyalar (0 ,
+oo)
da differensiallanuvchi; 2) f\x) = 1/x
g (*) = 1; 3)
= ^linri^ — = 0, ya'ni mavjud. Demak, izlanayotgan
ItlX
limit ham mavjud va lim — = 0 tenglik o‘rinli.
JT—*oo
X
2.3.
Boshqa ko‘rinishdagi aniqmasliklar. Ma’lumki,
lim /(x) =
X -* o o
= °° BoMganda f(x ) g (x ) ifoda
O-oo
ko‘rinishidagi aniqmaslik boMib,
uning quyidagi
с \
/ ( * )
g 0 0
f(x )g (x )
=
—j— = ~
y
~
Ж х)
Ш )
b u n d a n esa
172
kabi yozish orqali ^ yoki ^ ko'rinishidagi aniqmaslikka keltirish mumkin.
Shuningdek, lim /(x ) = +
00
, lim ^(x ) =
+00
bo'lganda f(x ) — g{x) ifoda
00
—
ДГ-+00
X->oo
00
ko'rinishidagi aniqmaslik bo‘lib, uni ham quyidacha shakl almashtirib
m
- a
T ix j'K x )
^ ko'rinishdagi aniqmaslikka keltirish mumkin.
Ma’lumki, x -* a da / ( * ) funksiya 1,0 va
00
ga, g(x ) funksiya esa mos
ravshda
00
,0 va 0 intilganda (J(x ))9^ darajali-ko‘rsatkichh ifoda I 00, 0°, oo0
ko‘rinishidagi aniqmasliklar edi. Bu ko'rinishdagi aniqmasliklarni ochish uchun
awal у = (f(x ))gW ni logarifmlaymiz: Iny = g (x )ln (f(x )). Bundax -» a da
g (x )ln (f(x )) ifoda O-oo ko'rinishdagi aniqmaslikni ifodalaydi.
Shunday qilib, funksiya hosilalari yordamida O-oo,
00
— oo, 1°°, 0°, oo°,
ko‘rinishdagi aniqmasliklarni ochishda, ulami j|yoki £ ko'rinishidagi aniqmaslikka
keltirib, so'ng yuqoridagi teoremalar qo'llaniladi.
7.15-eslatma.
Agar f(x ) va g(x) funksiyalaming f ( x ) va g ‘(x) hosilalari
ham f(x ) va g(x) lar singari yuqorida keltirilgan teoremalaming barcha shartlarini
qanoatlantirsa, u holda
/ ( * )
f ( x )
/ " ( * )
lim -p-r = lim ——
t
= lim
g(x )
*-»a
g
(a :)
x->a
g "(x )
tengliklar o'rinli bo'ladi, ya’ni bu holda Lopital qoidasini takror qo'llanish mumkin
bo'ladi.
1
7.16-misol.
Ushbu lim ( ~ ) л2 limitni hisoblang.
1
Yechish.
Ravshanki, x-*0 da (“ p )* 2 ifoda l 00 ko‘rinishdagi aniqmaslik
bo'ladi. Uni logarifmlab, ^ aniqmaslikni ochishga keltiramiz:
173
1
х - sinxcosx
1
(x — sinxcosx)
= - lim ----- ----- = - l i m -----——-----=
2 *-»o
x 3
2 x->o
(x У
1 ,.
1 —cos 2x + s in 2x
1
2 sin2x
1
1
= - hm
— ----- = - l i m --- — = -■ 2 = -
2 *-*o
3x2
6 ДГ—
*o
x 2
6
3
Demak, lim [
x->0 \
— )
= ез
x->0
\ x /
4~e.
Mashq va masalalar
7-15. 7.12-teoremani isbotlang. Ko'rsatma: Umumiylikni saqlagan holda,
teoremadagi с sonni musbat deb oling va x = | x almashtirishdan foydalaning.
7-16. 7.13-teoremaning x -> a da ham o‘rinli bo'lishini ko'rsating.
Ko'rsatma: t =
almashtirishdan foydalaning.
Lopital qoidasidan foydalanib limitlami toping (17-30):
_
x3+x-10
7-17. lim —----
x-*2 х 3—Ъх—2
7-19. lim —
x-»0 s in x
7-21. lim 4
X-*+oa X3
7-23. lim x 2 ■
e~x.
X-»+oo
7-25. lim x (e* — lY
*->00
V
J
7-27. lim x ^ *
X-+0
7-29. lim (- Y
x-+0
W
7-18. lim —
x—
*l x - l
lnx
7-20. lim
X —*+oo
X
7-22. lim
in *
x-*0 Ctg 2x
7-24. lim (- — —
X-»0
''X
Sin
X /
7-26. lim
x-*l V l- X 3
1
- X 2J
7-28. lim (cos 2 x )^ .
x-»o
7-30. lim xi+m*.
x-*0
3-§. Teylor formulasi
Teylor formulasi matematik analizning eng muhim formulalaridan biri bo'lib,
ko'plab nazany tatbiqlarga ega. U taqribiy hisobning negizini tashkil qiladi.
3.1. Teylor ko'phadi. Peatio ko‘rinishdagi qoldiq hadli Teylor formulasi.
Ma’lumki, funksiyaning qiymatlarini hisoblash ma’nosida ko‘phadlar eng sodda
funksiyalar hisoblanadi. Shu sababli funksiyaning x0 nuqtadagi qiymatini hisoblash
uchun uni shu nuqta atrofida ko'phad bilan almashtirish muammosi paydo boMadi.
Nuqtada differensiallanuvchi funksiya ta'rifiga ko‘ra, agary=f(x) funksiya x0
nuqtada differensiallanuvchi boMsa, u holda uning shu nuqtadagi orttirmasini
д/ ( * о) = Г Ы Ь х + 0(Дх), ya’ni
/ ( * ) = f(x 0) + f ( * b ) ( * - *o) + o(x - x0)
ko‘rinishda yozish mumkin.
Boshqacha aytganda x0 nuqtada differensiallanuvchi y=f(x) funksiya uchun
birinchi darajali
Pi 00 = /(* o ) + bt ( x - x 0)
(1)
ko‘phad mavjud boMib, x->x0 da / ( * ) = Px(x) + o(x - x0) boMadi. Shuningdek,
bu ko'phad Px(x0) = f(x 0), P[(x0) = b = f '( x 0) shartlami ham qanoatlantiradi.
Endi umumiyroq masalani qaraylik. Agar x = xQ nuqtaning biror atrofida
aniqlangan у = f(x ) funksiya shu nuqtada f'(x ), f " ( x ) ,..., /
(x) hosilalarga
ega boMsa, u holda
/ ( * ) = Pn(x) + o((x - x0)n)
(2)
shartni qanoatlantiradigan darajasi n dan katta boMmagan Pn(x) ko‘phad mavjudmi?
Bunday ko‘phadni
Pn(x) = b0 + bx(x - x0) + b2(x - x0) 2+ ... +bn(x - x0)n,
(3)
ko‘rinishda izlaymiz. Noma’lum boMgan b0, bx, b2......bn koeffitsientlami topishda
p„(*„) =/(*„). Р„Ч* о) =
ГЫ,Рй'ы
= /"(*„).....
РпМЫ
=
= Г(п)Ы
(4)
shartlardan foydalanamiz. Aw al P„(x) ko‘phadning hosilalarini topamiz:
Pn(x) = bx + 2b2(x - x 0) + 3b3(x — x0) 2+ ...+ nbn(x — x0)n_1,
Pn
(x)
=
2 1 b2
+
3-2b3(x
—
x0)+ ...+ n
(n -
l) b n(x
-
x0)n~2,
K "(x )
= 3-2 -
lb3 + ... +n(n — l) ( n — 2)bn(x — x0)n-3,
175
рпП\х) = n (n - l ) (n - 2)-... 2 1 b n.
Yuqorida olingan tengliklar va (3) tenglikning har ikkala tomoniga x o‘miga
x0 ni qo'yib barcha b0, bv b2,...,b n koeffitsientlar qiymatlarini topamiz:
Pn(x o) = /(*o ) = b0,
Pn(x o) = / ' U 0) = bv
Р п ' Ы = Г Ы = 21 Ь 2 = 2\Ь2,
РпП)(*о) = / (n)(*0) = n ( n - l ) : . . 2 1 bn = n! bn
Bulardan
b0 = / ( * 0), bx = /'(*,0), fe2 = ± f"{ x 0) , ... , bn = ^ / (n)(^o)
hosil qilamiz. Topilgan natijalami (3) qo‘yamiz va
Rn
0 0 =
f ( x
o) +
f ( x 0) ( x
— x0) + ~
f " ( x 0) ( x — X
q
) 2 + •••
+ ^ / (п)Ы ( х - х 0Г ,
(5)
ko‘rinishda ko'phadni hosil qilamiz. Bu ko'phad Teylorko phadi deb ataladi.
Teylor ko'phadi (2) shartni qanoatlantirishini isbotlaymiz. Funksiya va
Teylor ко‘phadi ayirmasini Rn(x) orqali belgilaymiz: Rn(x) = / 0 0 - Pn(x). (4)
shartlardan Rn(x0) = R'n(x0) = - = R’n(x0) = 0 boMishi kelib chiqadi.
Endi
Rn(x) = o((x - дг0)п),
ya’ni
lim
= 0
ekanligini
ко rsatamiz. Agar x -» X
q
bo'lsa, lim ■
■
ifodaning - ko‘rinishdagi aniqmaslik
x
-*X
q
\
X—X
q
)
0
ekanligini ko‘rish qiyin emas. Unga Lopital qoidasini n marta tatbiq qilamiz. U holda
lim ■
, -----= Вга! Л 0 =
x-+x0 (*-*o)n
x^>x0 n(x-x0)n 1
x^x0 п!(дг—дг0)
д:-»Хо
n!
R
)
J*™
= 0 » demak
x
-»
x0
da
Rn(x)
= 0((дг -
x0)n
) o‘rinli ekan.
Shunday qilib, quyidagi teorema isbotlandi:
7.17-teorema. Agar у — f(x ) funksiya x0 nuqtaning biror atrofida n marta
differensiallanuvchi boMsa, u holda x -» x0 da quyidagi formula
/CO = / ( * o) + Г Ы ( х - x0) + j J " ( x Q){x - xQ) 2 +
176
+--. + -\ /(n)( * o ) (* ” * o )n + o ( ( * - * o ) n )
(6)
П!
o'rinli bo'ladi
Bu yerda Rn(x) = 0((x — x0)n) Peano ко rinishidagi qoldiq had deyiladi.
Agar (6) formulada дг0 = 0 deb olsak, Teylor formulasining xususiy holi hosil
bo'ladi:
/(*) = /(0) +
r(.0)x+ lf"(0)x4...+-fW(p)x’' + o(xn).(7)
2
!
n\
Bu formula Makloren formulasi deb ataladi
3.2.
Teylor formulasining Lagranj ko'rinishdagi qoldiq hadi.
Teylor
formulasi Rn(x) qoldiq hadi yozilishinmg turli ko'rinishlari mavjud. Biz uning
Lagranj ko'rinishi bilan tanishamiz.
Qaralayotgan f(x ) funksiya x0 nuqta atrofida n + 1 -tartibli hosilaga ega
bo'lsin deb talab qilamiz va yangi g(x ) = (x - x0) n+1 funksiyani kiritamiz.
Ravshanki,
e (* 0) = g\x„) = . . .=
= 0; s (n+,4*o) = (П + 1)! * 0.
Ushbu Rn(x) = f(x ) — Pn(x) va g(x ) = (x — x0) n+1 funksiyalarga Koshi
teoremasini tatbiq qilamiz. Bunda
Яп(*а) =
Rh(xo)
—■
■•• =
(x
o) = 0
e’tiborga olib, quyidagini topamiz:
fln P )
R n W ~ fln(*o) _ R'n(c
1
) _ ^ n(ci) ~ fln P o ) _ R"n(.c2)
g(x ) ~ g (x )- g (x 0)
g '(x )
g '(x )- g '(x 0)
g "(c 2)
g ,n>(c„)
g '" > (x )- g (n>(x„)
a (n+1)(£>'
bu yerda ct E (x0;x), c2 E (x0;c2
,cn E
Shunday qilib, biz
R„(x)
g (x )
g {n+1K4)
ekanligini ko'rsatdik, bu yerda £ e (x 0;x ). Endi g(x ) = (дг — x0) n+1,
^ (n+D(^) = (n + 1)!, Яп(п+1)(£) = /^ n+i)(£) ekanligini e’tiborga olsak
quyidagi formulaga ega bo'lamiz:
177
R n W = -^ + 1}, (x - X0)n+\ £E (x0;x)
(8)
Bu (8) formulani Teylor formulasining Lagranj ко rinishidagi qoldiq hadi
deb ataladi.
Lagranj ko‘rinishdagi qoldiq hadni
r, / \
f <
'n+1\x0 + d(x — x0))
R" W = ----- (n + 1)!
(» " ^ " +’'
№
ko rinishda ham yozish mumkin, bu yerda 0 < в < 1.
Shunday qilib, / ( * ) funksiyaning Lagranj ko‘rinishidagi qoldiq hadli Teylor
formulasi quyidagi shaklda yoziladi:
~ f( x o) + f (
xq
)(
x
— x0) + — f (xq)(x — x0) 2 + ...+
1
/ ч
f (n+1)(£)
+ ~\ f ” (* o )(* - * o )n + ~n + гу (x - x 0)n+1,
bu yerda
(x0;x ).
Agar x0 = 0 boMsa, u holda £ = x0 + 0{x - x0) = 0x, bu yerda 0 < в < 1,
bo lishi ravshan, shu sababli Lagranj kol rinishidagi qoldiq hadli Makloren formulasi
f(x ) = /(0 ) + / ' ( 0)x + l / " ( 0 ) x 2+ ... + - / (n)(0)x(n)
2!
n\
f {n+1)(Ox)
+ --------
x
+1
flO ’i
(n +
1
)!
shaklida yoziladi.
4-§. Ba’zi bir elementar funksiyalar uchun Makloren formulasi
4.1.
ex
funksiya uchun Makloren formulasi.
f(x)=e* funksiyaning (-оо;-кю)
oraliqda barcha tartibli hosilalari mavjud: f c)(x)=ex, k= l, 2, ..., n+1. Bundan x=0 da
f k>(0)-l, k=J, 2,
n ,f n4>(6x)=eac\a. f(0)=\ hosil boMadi. Olingan natijalami 3-
Do'stlaringiz bilan baham: |