T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

2-§.  Renta  munosabatlari. Yer rentasi va  uning turlari
Renta  munosabatlari -a g ra r  munosabatlarning  negizini  tashkil 
qilib, u qishloq xo'jaligida vujudga keltirilgan qo'shimcha sof daromadning 
yer  egalari  va  undan  foydalanuvchilar  o'rtasida  taqsim lanishi  va 
o'zlashtirilishi jarayonida vujudgakeladi.
Sof daromad
Renta
Yer  mulkdorlariga  tegishli  qismi.
Foyda
Yerdan foydalanuvchilar tom onidan 
o'zlashtiriladi.
Yer re n ta s i- bu yerga egalik huquqining iqtisodiy jihatdan ro'yobga 
chiqarilish shakli.
16 9

---

Differensial renta
Differensial  renta turlari
Mavjud bo'lish 
sababi
Manbai
Differensial renta-l
Vujudga kelish 
shart -sharoiti
Differensial renta-l I
Yerlarning  tabiiy  unumdorligidagi  farqlar 
natijasida vujudga keladi.
Yuqori  va  o'rta cha  unum dorlikka  ega 
b o 'lg a n   y e rla rd a   h o s il  b o 'la d ig a n  
qo'shimcha sof daromad.
Foydalanishga  ja lb   qilingan  yerlarning 
u n u m d o rlig i  va  jo y la s h g a n   jo y id a  
farqlarning mavjud bo'lishi.
Q o'shimcha  kapital  sarflash  yuli  bilan 
y e rla rn in g   iq tis o d iy   u n u m d o rlig in i 
oshirish orqali hosil bo'ladi.
Y erga  x o 'ja lik   o b y e k ti  s ifa tid a g i 
monopoliya,  ya ’ni  barcha  yerlarning 
m ustaqil  to va r  ishlab  ch iqaruvchila r 
tomonidan egallab olinganligi.
Yer rentasining tarixiy shakllari 
-►Barshchina -  ishlab berish orqali ro'yobga chiqarilgan. 
♦•Obrok -  yer egalariga mahsulot ko'rinishida to'langan.
> P u l rentasi - mahsulot sotilgandan keyin pul shaklida berilgan.
170

---

Differensial renta-l ning hosil bo'lishi (shartli misol)
Yer  uchast- 
kalari
Ishlab
chiqarish
xarajatlari.
(ming
so'm)
O'rtacha
foyda,
(ming
so'm)
Umu­
miy,
qiym at
(ming
so'm)
Yalpi
hosil
(tonna)
A lo h id a
ishlab
:hiqaruvchi-
lar
m ahsuloti
qiym ati
(so'm)
Bozor
baho­
si,
(so'm)
Yalpi
sotil-
gan
tushum
Diffe­
rensial
renta-l,
(ming
so'm)
A  yuqori 
unum li
8000
2000
10000
30
333
500
1500C
5000
В  o'rtacha 
u n u m li
8000
2000
10000
25
400
500
1250d
2500
V   past 
u n u m li
8000
2000
10000
20
500
500
1000C
X
Differensial  renta-l  yer  uchastkalarining  shaharlarga,  bozorlarga, 
yo'llarga va suv manbalariga joylashgan joyidagi farqlar natijasida ham 
vujudga keladi.
Differensial renta-l I ning hosil bo'lishi (shartli misol)
Yer  uchastkasi 
(V  past  unumli)
Umumiy 
qiym at, 
(ming  so'm)
Yalpi
hosil,
(tonna)
M ahsulot
b irlig i
bahosi,
(so'm)
Bozor
bahosi,
(so'm)
Yalpi 
sotilgan 
m ahsulot, 
(ming  so'm)
Differensial 
renta-ll, 
(ming  so'm)
1-vil
10000
20
500
500
10000
X
2-yil
12000
40
300
500
20000
8000
Differensial renta-l qishloq xo'jaligini ekstensiv, differensial renta-l I 
esa intensiv rivojlantirish natijasida hosil bo'ladi.
Absalyut renta
Qishloq xo'jaligida yerlarga xususiy mulkchilik monopoliyasi 
mavjudligi sababli vujudga keladi.
Qishloq xo'jaligida mehnatning kapital va ishlab chiqarish 
vositalari bilan qurollanish darajasi pastligi uning vujudga 
kelishi uchun shart-sharoit hisoblanadi.
171

---

Monopol  renta
------- ►
Tabiiy  sharoiti  noyob  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari  (masalan, 
sitrus  ekinlar)  yetishtirish  im koniyatini  beradigan  yerlarda 
hosil  bo'ladi.
Qazib  oluvchi  (undirma) 
sanoatda  renta
Q azilm a  b o ylikla rin in g   jo yla sh g a n   jo yid a g i  fa rq la r  n atijasida 
vujudga  keladi  va  shu  sababli  differensial  renta  shaklini  oladi.
Ijara haqi-tarkiban o'z ichiga yer rentasi (R), yer uchastkasida mavjud bo'lgan 
asosiy kapitallar amortizatsiyasi  (A)  va  yerga  sarflangan  kapital  uchun foiz 
to'lovlarini  (r)  oladi.