T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

Monopol n a rx la r-monopol mavqeiga ega bo'lgan tovarlarga" 
belgilanib,  ishlab chiqarish bahosidan yuqori yoki past bo'lishi
mumkin.
Tartibga solinadigan  narxlar -  bu  yuqori va quyi chegarasi 
belgilangan narxlardir.
Irratsional narxlar-yer,  suv, o'sim lik va hayvonot dunyosi kabi 
tabiiy resurslarga belgilanadigan narxlarni bildiradi.
Y ashirin narxlar-xufiyona bozorlarda shakllanadigan narxlarni
anglatadi.
Turli narxlar oralig'ining puldagi 
ifodasi
Narx diskriminatsiyasi
Narx nisbati ham deb atalib,  u
Narxni kamayishi deb ham atalib, 
u narxlardagi farq ishlab chiqarish 
xarajatlaridagi farqlardan kelib 
chiqmaganda ro'y beradi.
Narx  dipozoni
154

---

3-§.  Raqobatning turli shakllari sharoitida  narxning 
shakllanish xususiyatlari
Bozorning asosiy 
nusxa (model)lari
Sof
monopoliya
Oligopoliya
Erkin yoki sof 
raqobat
Monopolistik
raqobat
Bir turdagi mahsulotning juda ko'p ishlab 
chiqaruvchi (sotuvchi)lari mavjud bo'ladi. 
Tarmoq (bozor)ga kirish va undan chiqib 
ketishda to'siqlar mavjud emas.
Bir turdagi mahsulotning nisbatan 
ko'proq ishlab chiqaruvchilari 
(sotuvchilari) m avjud.
Tarmoq (bozor)qa kirish uchun to'siqlar 
katta emas.
Tarmoq (bozor) da uncha ko'p 
bo'lmagan korxonalar hukmronlik qiladi. 
Tarmoq (bozor)qa kirish uchun to'siqlar 
mavjud.
•B ir turdagi mahsulotning yagona ishlab 
chiqaruvchisi (sotuvchisi) mavjud 
bo'ladi.
• 
Tarmoq (bozor)qa kirish uchun 
to'siqlar juda katta,  ya’ni taqiqlash 
bilan barobar.
Ularni ajratishga ikkita belgi asos qilib 
olinadi:
-tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar 
(bozordagi sotuvchilar) soni;
-tarmoq (yoki bozor)ga kirish va undan 
chiqib ketish uchun to'siqlarning 
mavjudligi.
155

---

Raqobatning turli shakllarga asoslangan tarmoqlarida 
narx tashkil topishining umumiy shart-sharoitlari
Narx asosida ishlab chiqarish sarf-xarajatlari yoki tovar 
(xizmat)  qiymati yotadi.
Narx tovarlar naflilik darajasini ifodalaydi.
Narx o'zida tovarlarga bo'lgan talab va taklif nisbatini 
mujassamlashtiradi.
Raqobatlashish usullari ham narx tashkil topishida 
o'z o'rniga ega bo'ladi.
Narx tashkil topishiga davlat iqtisodiy siyosati ta'sir 
ko'rsatadi.
Narx shakllanishida xufiyona iqtisodiyotning rivojlanishi 
darajasi ham ma’lum o'ringa ega.
Sof raqobatli tarmoq (bozor) da narxning tashkil topish 
xususiyatlari:
Tarmoqqa  kirish  uchun  to'siqlar  mavjud  bo'lmasligi  sababli 
>   narxlar nisbatan beqaror hisoblanadi.
>  Yalpi talab yoki yalpi taklifda ro'y berib turadigan nisbatan katta 
o'zgarishlar bozor narxlari va sotish hajmini o'zgartiradi.
>•  Narx yalpi talab va yalpi taklif ta'siri ostida shakllanadi.
>  Alohida  ishlab chiqaruvchi  (sotuvchi)lar bozor narxlariga va 
sotish hajmiga ta’sir ko'rsata olmaydi.
156

---

Sof monopolistik tarmoqda ishlab chiqarish hajmi 
va narxning tashkil topishi.
•   Sof monopolist mahsulotning yagona ishlab chiqaruvchisi 
bo'lganligi sababli, u tarmoq mahsulotiga narx belgilashda nisbiy 
hukmronlikka ega.
•  Sof monopol mavqeidagi ishlab chiqaruvchilaming narx 
belgilashda mutlaq hukmronlikni ta’minlay olmasligi sabablari.
-  davlatning antimonopol qonunchiligi mavjud bo'ladiki, uning 
talabiga ko'ra monopol ishlab chiqaruvchi mahsulotiga 
narxlarning yuqori chegarasi belgilab qo'yiladi;
-  monopol ishlab chiqaruvchining narxlarni oshirib borishga 
qaratilgan xatti-harakati iste'molchi pul daromadining 
cheklanganligi bilan to'qnash keladi.
-  monopol mavqeidagi tovarlarga narxlar oshganda iste’molchilar 
uning o'm ini bosadigan boshqa tovarlarni qidirib topishga harakat 
qiladi.
Sof monopoliya sharoitida tarmoqqa kirish uchun 
to'siqlarning asosiy turlari.
> •   Ishlab chiqarish miqiyosi keltirib chiqaradigan 
to'siqlar (iqtisodiy,  moliyaviy,  texnologik va boshqa). 
> •   Qonuniy to'siqlar (patent va litsenziyalar kabi).
Tabiiy monopoliyalar tabiati taqozo qiladigan to'siqlar 
G'irrom raqobat usullaridan foydalanish.
> •   Xom ashyoning muhim turlariga xususiy mulkchilik.
Monopolistik raqobatli tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmi 
va narxning aniqlanishi.
Raqobatning bu shaklida har bir ishlab chiqaruvchi o'z mahsulotini turli 
x il  u s u lla r  b ila n   ta b a q a la s h tiris h   o rq a li  b o z o rd a g i  m a v q e in i 
mustahkamlash va mahsulotiga narx belgilashga harakat qiladi.
157

---

Monopolistik raqobat sharoitida bir turdagi mahsulot har xil 
yo'llar bilan tabaqalashtiriladi:
•   Jismoniy o'lchamlari bo'yicha.
•   Joylashgan (ishlab chiqarish yoki sotishning) joyi 
bo'yicha.
•   Xaridorlarga servis xizmatini ko'rsatish bo'yicha.
•   Sotishdan keying! davrda bepul kafolatli ta’mirlash 
xizmatini  ko'rsatish  bo'yicha.
•   Narxsiz raqobatlashish usullari (reklama, savdo belgilari, 
savdo markalari va h.k.) asosida.
•   Narx yordamida raqobatlashish usullaridan (narxdan 
chegirma qilish asosiy tovar narxiga to'ldiruvchi boshqa 
tovarlarni kiritish va h.k.) foydalanish asosida.
>
 
Ishlab chiqarish hajmi va narxlar nisbatan beqaror 
hisoblanadi. Tarmoqqa yangi ishlab chiqaruvchilaming kirishi 
taklifning umumiy hajmi o'sishi va narxlarning pasayishi bilan, 
chiqib ketishi esa taklifning qisqarishi va narxlar ortishi bilan 
birga boradi.
Oligopoliya sharoitida ishlab chiqarish hajmi 
va narxning aniqlanishi
>  Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar bir-biri bilan texnologik 
jihatdan yoki bitimlar asosda bog'langanligi sababli o'zaro 
kelishib narx belgilashning potensial imkoniyati mavjud 
bo'ladi.
>  Tarmoqdagi yetakchi firma narx belgilashda rahnamolik qiladi. 
Uning narx belgilash siyosatiga boshqa firm alar ham 
qo'shiladi.
>
  Tarmoqqa kirish taqiqlanishi sababli ishlab chiqarish hajmi va 
narxlar nisbatan barqaror hisoblanadi.
158

---

Iqtisodiy resurslarga narx tashkil topishining xususiyatlari
Iqtisodiy resurslarga narx darajasini belgilab beruvchi omillar:
•   resurslarning unumdorligi;
•   mazkur resurs yordamida ishlab chiqariladigan tovarlaming bozor 
narxlan;
•   birgalikda foydalaniladigan resurslarning unumdorligi va bozor 
narxlari.
Besurslarga talab  hosila  talab  hisoblanadi.  Shu  sababli  biror resurs 
turiga talab miqdori uning yordamida ishlab chiqariladigan tovarlarga 
bo'lgan talabga bog'liq bo'ladi.
Alohida olingan resurslar (yer, ishchi kuchi,  kapital) narxiga aynan 
shu resurs turimng xusuciyatlari ham ta’sir ko'rsatadi.