|
Арон P .
Демократия и тоталитаризм. М., 1993. - С. 231.
77
da Stalin diktaturasi, Xitoyda “madaniy inqilob” deb nomlangan
davrdagi mafkuraviy terror, Kambodjadagi Pol-Pot diktaturasi,
Chilidagi Pinochet totalitarizmi va boshqalar.Totalitarizm ijtimoiy
turg‘unlik va regressiya, fuqarolar passivligini paydo qilishini, dav
lat va partiya apparatini degradatsiyaga, ma’naviy aynishga olib
borishini yuqorida qayd etilgan mamlakatlar tarixi yaqqol isbotladi.
Davlatning jam iyat siyosiy hayotidagi funksiyalari. Davlat
jamiyatning siyosiy hayotida muhim funksiyalami amalga oshi-
ruvchi asosiy ijtimoiy institut hisoblanadi.
Davlat jamiyatning mahsuli sifatida yuzaga kelib, unga nisbatan
boshqaruvchi tizimga, unda ro ‘y beruvchi barcha eng muhim ja-
rayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchga aylanadi. Davlat hech qachon
inert ko'rinishda namoyon boMmaydi, u doimo harakatda boMadi.
Bu faol harakat uning yashash tarzi hisoblanadi. Bu bevosita dav
latning tabiati va mohiyatidan kelib chiqadi.
Davlat faoliyati sohalari jamiyatda yuzaga keladigan munosa
batlar kabi turli xil ko‘rinishda boMgani sababli, davlat nazariya
si oldida uning sinfiy va umuminsoniy mohiyati hamda ijtimoiy
ahamiyati aks etuvchi va konkretlashuvchi uning ichki va tashqi
faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash muammosi turadi.
Shu bilan birga, davlatning funksiyalarida faqat uning mohiyati aks
etadi, deb o‘y!ash ham noto‘g ‘ri boMadi. Chunki siyosiy hukmron-
lik vaziyatida, davlatni boshqarish xususiyatidan kelib chiquvchi
vazifa va funksiyalar paydo boMadi. Asosiy yo‘nalishlami ajratish
bu, umuman davlat faoliyatini (biroq uning organlari faoliyatini
emas) “maydalash” demakdir. Bosh y o ‘nalishlar - davlat faoli
yatining ijtimoiy muhim tarmoqlari boMib, ulami amalga oshirish-
ga uning biror-bir alohida bo‘gMntari emas, balki barcha organlari
jalb qilinadi. Aks holda jamiyatning mohiyati va ijtimoiy ahamiyati
funksiyalarda o ‘z aksini topmaydi, oxir-oqibatda esa, “davlatning
funksiyasi” kategoriyasi o ‘zining nazariy va amaliy m a’nosini
yo'qotib, mavhum (quruq muhokamaga asoslangan) bir tushuncha-
ga aylanadi.
Davlat funksiyalarining asosiy belgilari, ularning davlat mo- ,
hiyati va ijtimoiy vazifalari bilan bevosita bogMiqligi, m a’lum ta-
78
rixiy bosqichlarda turlicha boMadigan, davlatning oyoqqa turish,
mustahkamlanish va rivojlanish jarayonida o ‘zgarib boradigan va-
zifalami davlat m aqsadlarida hal qilishga y o ‘naltirilganidan iborat
boMishi um um iy qabul qilingandir.
H ar bir jam iyatning tabiatidan kelib chiquvchi funksiyalarga
davlat faoliyati bu jam iyat m avjudligining tabiiy shart-sharoitla-
rini qoMlab-quvvatlashga doir barcha y o ‘nalishlari kiradi va ular
ham ichki, ham davlatlararo m iqiyosda fan-texnika inqilobi sha
roitida aynan shu funksiyalam ing aham iyati yanada oshib bora-
yotir. Bunga m isol tarzida ekologik m uvozanatni saqlash zarurati;
kasalliklar (shu jum ladan, OITS)ga qarshi kurash; alohida mam-
lakatlarning manfaatlari doirasiga sig‘maydigan muammolami
hal qilishda xalqaro m adaniy va ilmiy-texnik ham korlik (koinotni
o ‘zlashtirish, jahon okeani resurslarini o ‘rganish va ulardan foyda-
lanish, atrof-muhitni m uhofaza qilish v a tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, xalqaro standartlar va um um jahon radio kom m unika-
tsiya aloqasini ishlab chiqish, transport vositalarini rivojlantirish va
boshqalar).
Davlatning um um ijtim oiy faoliyati davlat ichidagi m unosabat
va aloqalarning m a’lum darajadagi turg'unligi, uning yaxlitligi va
umumiy (iqtisodiy, madaniy, m illiy va b.) m anfaatlar negizida bir-
lashishini ta ’minlaydi. Um um ijtim oiy funksiyalam ing solishtirm a
vazni nechog‘lik katta b o ‘lsa, davlatning ixtiloflami bartaraf etish,
jam iyatda murosaga kelishish, ijtimoiy aloqalarni barqarorlashtirish
vositasi sifatida tutgan o ‘m i shu qadar yuqori boMadi. Davlatning
bunday o ‘m i uni o ‘z am aliy faoliyatida kuch va zo‘rlik ishlatish
usullaridan voz kechishga m ajbur qiladi. U ko‘proq umumdemokra-
tik, taraqqiyparvar institut va g‘oyalarga, jum ladan, huquqiy davlat
g ‘oyasi, ijtimoiy va siyosiy hayotda huquqning hukm ronligi, in
son huquqlariga rioya qilish, kam sonli m illatlam i him oya qilish,
aholining davlat va jam iyat hayotida ishtirokining turli shakllari,
o ‘z o‘zini boshqarish asoslarini qoM lab-quwatlash, m atbuot erkin-
ligi va oshkoralik, fuqaroiam ing huquq va qonuniy manfaatlarini
sud orqali himoyalashni ta ’m inlash v a shu kabilarga m urojaat qila
boshlaydi.
79
Davlat funksiyalarini tasniflashda deyarli barcha olim lar ichki
va tashqi funksiyalar mavjudligini tan oladi. Lekin shuning bilan
birga h ar bir m u allif davlat funksiyalarini tasniflashda turli xil me-
zonlam i asos qilib oladi.
K o‘pchilik olimlar, jum ladan, S.A.Komarov, A.V.Malkolar dav
lat funksiyalarini quyidagicha tasniflash tarafdorlaridir:
— faoliyat sohalari bo'yicha;
— amal qilish davomiyligi bo‘yicha;
— ijtimoiy ahamiyati bo'yicha;
— am alga oshirishning huquqiy shakllari bo'yicha.
D avlat funksiyalarini amal qilish davomiyligi bo'yicha doimiy
va m uvaqqat (vaqtinchalik) ga boMinadi.
Doim iy funksiyalar davlat m avjudligining va rivojlanishin-
ing barcha bosqichlariga xos boMgan funksiyalar (masalan, iqti
sodiy funksiya) kiritilsa, muvaqqat funksiyalarga davlat o ‘z oldiga
qo'ygan muayyan maqsad va vazifalam i am alga oshirishi bilan o ‘z
aham iyatini yo'qotadigan funksiyalar kiritiladi.
D avlat funksiyalarini am alga oshirishning huquqiy shakllari
bo'yicha quyidagilarga boMish mumkin:
— huquq ijodkorligi;
— ijro etish;
— huquqni m uhofaza qilish.
Jam iyatni modernizatsiyalash va ijtimoiy dem okratik ta
raqqiyot.
M odem izatsiya nazariyasi tarixiga nazar tashlaydigan
boMsak ushbu jarayon X X asrning 50-60 yillarida shakllana bosh-
laganini ko'rish mumkin.
“M odem izatsiya” so 'z i o 'z i nima?
M odemizatsiya, m odernizatsiyalash (fransuzcha modericatio,
m odem e — yangi, zam onaviy) — jam iyatni zam onaviy talablar-
ga muvofiq takom illashtirish m aqsadida xilma-xil o'zgarishlam i
am alga oshirishdan i bo rat ijtim oiy-tarixiy jarayonni ifodalovchi
tushuncha1.
1
Falsafa ensiklopedik lug’at:. Toshkent:. O ’zbekiston milliy ensiklopediyasi,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
