|
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 101 }––––––––––––––––––––––––––––––
bo‘lgan A va V nuqtalarda bir vaqtda
2
1
t
t
ikkita lampa yorishgan bo‘lsin (
16-rasm
).
K - sanoq tizimida
t
1
va
t
2
vaqt momentlari (16.1) – ifodaga binoan quyidagicha
bo‘ladi:
2
2
0
2
1
0
1
1
1
c
c
x
t
t
va
2
2
0
2
2
0
2
2
1
c
c
x
t
t
14-rasm. Bir-biriga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan sanoq tizimlarida
sodir bo‘ladigan hodisalarning vaqt momentlari
va
bo‘lgani uchun
ya’ni
K
– sanoq tizimida ikkita lampa har xil vaqtlarda yorishadi.
2) K sanoq tizimida
0X
o‘qi bo‘ylab koordinatalari
x
1
va
x
2
bo‘lgan sterjen yotgan
bo‘lsin (
17-rasm
).
K sanoq tizimida sterjenning uzunligi
bo‘ladi. K
tizimda esa
2
1
x
x
2
1
t
t
2
1
x
x
2
1
t
t
1
2
0
x
x
1
2
x
x
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 102 }––––––––––––––––––––––––––––––
bu yerda
. (16.1) - Lorents almashtirishlariga asosan
2
2
0
2
2
0
1
0
1
2
2
0
2
0
2
1
2
0
1
1
1
c
c
t
x
c
t
x
x
x
yoki
2
2
0
0
1
c
15-rasm. Bir-biriga nisbatan harakatda bo‘lgan sanoq tizimida uzunlik o‘lchamining
o‘zgarishi
Sterjen tinch holatda bo‘lgan
K
- sanoq tizimiga nisbatan
– tezlik bilan
harakatlanayotgan
K
- sanoq tizimida sterjenning uzunligi
2
2
0
1
c
marta kichikdir.
Tizimning
– tezligi, yorug‘lik tezligiga yaqinlashishi bilan, sterjenning uzunligi nolga
tenglashadi va uning
haqiqiy uzunligi yoqola boradi.
3) K
tizimda koordinatalari
bo‘lgan
A
– nuqtada lampa
–
vaqtda yorishib,
– momentda o‘chadi (
18 - rasm
).
K
- tizimda lampaning yonish vaqti
2
1
t
t
0
0
2
1
x
x
1
t
2
t
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 103 }––––––––––––––––––––––––––––––
1
2
t
t
t
ga teng.
Lorentsalmashtirishlaridan foydalanib
K
– tizimda yonish vaqtini ifodalab ko‘ramiz:
2
2
0
2
2
0
1
2
0
1
2
2
0
2
2
0
2
1
2
1
1
1
c
t
c
x
c
t
c
x
c
t
t
t
t
2
2
0
1
c
t
t
;
2
2
0
1
c
t
t
16 - rasm. Bir-biriga nisbatan harakatda bo‘lgan sanoq tizimida vaqtning o‘zgarishi
Hodisa sodir bo‘layotgan tizimning tezligi yorug‘lik tezligiga yaqinlashishi bilan
K
–
tizimda yonish vaqti cheksizlikka intiladi vao‘z ma’nosini yo‘qotadi.
4) (15.3) - va (16.1) - formulalardan foydalanib tezliklarni qo‘shishning relyativistik
ifodasini keltirib chiqarish mumkin. Yuqoridagi formulalarning hosilalarini keltiramiz
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 104 }––––––––––––––––––––––––––––––
2
2
0
0
1
c
t
d
x
d
dx
;
2
2
0
2
0
1
c
x
d
c
t
d
dt
,
x
d
c
t
d
t
d
x
d
dt
dx
2
0
0
,
x
x
x
c
2
0
0
1
yoki
x
x
x
c
2
0
0
1
5) Klassik mexanikaga asosan, jismning massasi o‘zgarmasdir. Ammo, zarrachalar
tezligining ortishida o‘tkazilgan tajribalarda massaning tezlikka bog‘liqligi kuzatilgan
2
2
0
0
1
c
m
m
bu yerda
m
o
– tinch holatda turgan elektronning massasi,
m
– relyativistik massa deb ataladi.
Nyutonning dinamikasiga asosan:
dt
d
m
F
.
Moddiy nuqta relyativistik dinamikasining asosiy qonunini shunday yozish mumkin:
2
2
0
0
1
c
m
dt
d
F
,
yoki
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 105 }––––––––––––––––––––––––––––––
dt
p
d
F
;
2
2
0
0
1
c
m
m
P
,
Bu moddiy nuqtaning
relyativistik impulsidir
.
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 106 }––––––––––––––––––––––––––––––
6-MA’RUZA: ELEKTR O’ZARO TA’SIR
REJA:
1.
Markaziy kuchlar
2.
Elektrostatik maydon va uning kuchlanganligi
3.
Elektr zaryadi va uning diskretliligi
4.
Kulon qonuni
5.
Superpozitsiya printsipi
Elektr o‘zaro ta’sir
Tajribalar ko‘rsatishicha, zaryadlangan va magnitlangan jismlar, shuningdek elektr
toki oqayotgan jismlar orasida
elektromagnit kuchlar
deb ataluvchi o‘zaro ta’sir kuchlari
mavjuddir.
Jismlar orasidagi bu o‘zaro ta’sir
elektromagnit maydon
deb ataluvchi o‘ziga
xos vositachi materiya orqali uzatiladi.
Elektromagnit maydon nazariyasining asoschisi Faradey bir jismning boshqasiga
ta’siri ularni bir-biriga tekkazish orqali yoki elektromagnit maydon deb ataluvchi, oraliq
muhit orqali uzatilishi mumkin, deb hisobladi.
Maksvellesa,
Faradeyning
asosiy
g‘oyalarini
matematik
shaklda
ifodalab,
elektromagnit to‘lqinlar mavjudligini ko‘rsatib berdi va ularning tarqalish tezligi
yorug‘likning vakuumdagi tezligiga mos ekanligini isbotladi.
Atom –
molekulyar nazariyaga asosan, o‘zaro ta’sir kuchlari jismni tashkil etuvchi
zaryadli zarrachalar orasidagi elektr o‘zaro ta’sir natijasidir. Bundan, elektromagnit maydon
haqiqatan ham mavjudligi va umateriyaning bir ko‘rinishi ekanligi kelib chiqadi.
Elektromagnit maydonenergiya, impuls va boshqa fizikaviy xususiyatlarga egadir.
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 107 }––––––––––––––––––––––––––––––
Zaryadlangan
A
jism atrofidagi fazoda elektrmaydon hosil bo‘ladi. Bu maydon unga
kiritilgan boshqa biror bir zaryadlangan
V
jismga ko‘rsatayotgan ta’siri orqali namoyon
bo‘ladi. Lekin, shuni ta’kidlash lozimki,
A
jismning zaryadlari hosil qilgan maydon boshqa
zaryadlangan jism joylashtirilmaganda ham fazoning har bir nuqtasida mavjuddir.
Elektromagnit maydon mavjud bo‘lgan fazo-efir yoki
vakuum
deb ataladi.
Elektron nazariyaning asosiy g‘oyasini zamonaviy fizika tilida quyidagicha ifodalash
mumkin: har qanday modda musbat zaryadli atom yadrosidan va manfiy zaryadli
elektronlardan tashkil topgan.
Elektr zaryadi ayrim elementar zarrachalarning muhim
xususiyati hisoblanib, bu zarrachalarning zaryadi
ye
– elementar zaryadga teng.
Harqanday
q
zaryad bir qancha elementar zaryadlardan tashkil topganligi tufayli, u
doimo
e
– gakarrali bo‘ladi.
Ne
q
,
1
The proton mass is 1.67*10
-27
kg, while the electron mass is 9.11*10
-31
kg.
The neutron’s mass is almost the same as the proton’s mass.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
