T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

bo‘lishi.
 
n
c
Sin
Sin






n
c
Sin
Sin








2
1
c



---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 287 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Shunday qilib,
XVIII
asr boshlarida yorug‘lik tabiatini tushuntirishda bir-biriga zid 
bo‘lgan ikkita yondoshish mavjud bo‘la boshladi: Nyutonning korpuskulyar va 
Gyuygensning to‘lqin nazariyalari. Bu ikkala nazariyalar yorug‘lik nurining to‘g‘ri chiziqli 
tarqalishini, sinish va qaytish qonunlarini tushuntirib bera oldi. 
XVIII asrni
- bu ikkita nazariyalar o‘rtasidagi kurash asri deb atasa bo‘ladi.
XIX asr
boshlarida bu holat tubdan o‘zgardi. 
To‘lqin nazariyasi – korpuskulyar nazariyadan ustun bo‘la boshladi. Bunga ingliz 
fizigi 
T. Yung
va 
frantsuz fizigi O. Frenel
tomonidan interferentsiya va difraktsiya 
hodisalarini ilmiy izlashda olingan natijalar sabab bo‘ldi. 
1851 yilda
J. Fuko
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan to‘lqin nazariyasining tajribaviy 
tasdiqini oldi, suvda yorug‘likning tarqalish tezligini o‘lchab, 
ekanligini isbotladi. 
1865 yilda
Maksvell 
yorug‘likning elektromagnit nazariyasini yaratdi: unda 
yorug‘lik har xil muhitlarda
tezlik bilan tarqaluvchi, juda qisqa elektromagnit to‘lqinlardan iborat deb hisobladi, 
yorug‘likning vakuumdagi tarqalish tezligi 
ga teng ekanligini isbotladi. 
Maksvell nazariyasi yorug‘likning nurlanish va yutilish jarayonini, fotoelektrik 
effektni va Kompton sochilishini tushuntira olmadi. Xuddi shunga o‘xshash, Lorents 
nazariyasi ham, yorug‘likni moddalar bilan o‘zaro ta’sirini, xususan, qora jismning issiqlik 
nurlanishidagi to‘lqin uzunligiga bog‘liq energiya taqsimotini tushuntira olmadi. 
M. Plank
tomonidan taklif etilgan gipotezaga asosan, yorug‘likning nurlanishi va 
yutilishi uzluksiz bo‘lmay, 
diskret
xususiyatga egadir, ya’ni aniq portsiyadan (kvantlardan) 
iboratdir. Bu kvant energiyasi quyidagicha ifodalanadi: 
, (3) 
bu yerda
h
– Plank doimiysi. Plank gipotezasi qora jismning issiqlik nurlanishini ham oson 
tushuntira oldi. 
1905 yilda
A.Eynshteyn
yorug‘likning kvant
nazariyasini kashf etdi. Bu nazariyaga 
asosan, yorug‘lik nurlanishi va tarqalishi 
fotonlar – yorug‘lik kvantlari oqimi
 
ko‘rinishida 
sodir bo‘lib, ularning energiyasi quyidagi nisbat bilan aniqlanad i:
, (4) 
yorug‘likning tarqalish qonunlari, yorug‘likning moddalar bilan o‘zaro ta’siri 
to‘g‘risidagi nazariyalar yorug‘lik murakkab xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. (3) – va 
(4) – ifodalardan ko‘rinib turibdiki, yorug‘lik harakatidagi korpuskulyar va elektromagnit 
c




c

0
0
1



c


h

0
c
h
c
h
c
m







2
2
0

---