T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 381 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
hosil bo‘ladi. Bunday kuchlar ikki xil xarakterga ega bo‘ladilar: agarda elektronlar 
atomlarning teskari tomonlariga to‘planishi muvofiqlansa tortishish kuchlari hosil bo‘ladi;
 
 1-rasm. 
Geliy atomlarida tortishish kuchlarini hosil bo‘lishi 
Agarda elektronlar atomlarning bir tomonlariga to‘planishi muvofiqlashsa, itarish kuchlari 
paydo bo‘ladi. 
Elektronlarning muvofiqlashgan harakati natijasida paydo bo‘ladigan bog‘lanish kuchlari
dispersiyali kuchlar
deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi: 
, 
bu yerda 

- zarrachaning qutblanishi, 

- zarrachalarning qo‘zg‘atilish energiyasi,
r
- 
dipollar orasidagi masofa. 
2-rasm. Geliy atomlarida itarish kuchlarininghosil bo‘lishi
Orientatsiyaviy ta’sir kuchlar 
Agar molekulalar doimiy 
M
– dipol momentiga ega bo‘lsalar, ya’ni qutbli bo‘lsalar, u holda 
ular orasida elektrostatik ta’sir kuchlari paydo bo‘ladi, natijada tizimning energiyasi 
kamayishiga bog‘liq ravishda molekulalar qat’iy tartibda joylashishga intiladilar. 
 
3-rasm. Qutbli molekulalarda elektrostatik kuchlarninghosil bo‘lishi 
Molekulalarning to‘g‘ri «orientatsiyasi» - issiqlik harakatida buzila boshlaydi va kuchli 
ravishda temperaturaga kuchli ravishda bog‘liq bo‘ladi. Past temperaturalarda molekulalar 
tartibli yo‘nalishga to‘liq ega bo‘lsalar, o‘zaro ta’sir energiyasi quyidagi nisbat bilan 
aniqlanadi: 
2
6
3
4
d
I
U
r

 

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 382 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
, 
Yuqori temperaturalarda esa: 
, 
Bu turdagi o‘zaro ta’sirlar 
orientatsiyaviy ta’sirlar
deb ataladi. 
Induktsiyaviy ta’sir kuchlar 
Kuchli qutblanishga ega bo‘lgan qutbli molekulalarda qo‘shni molekularning doimiy dipoli
maydoni ta’sirida qo‘shimcha moment hosil bo‘lishi mumkin (
4 - rasm
). 
Birinchi molekulaning doimiy dipoli va ikkinchi molekulaning induktsiyalangan dipoli 
orasidagi o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladigan o‘zaro tortishish energiyasi quyidagi
nisbat bilan aniqlanadi:
 
4-rasm. Kuchli qutblanishga ega bo‘lgan molekulalarda qo‘shimcha momentning hosil 
bo‘lishi
Bunday o‘zaro ta’sir 
induktsiyaviy
yoki
deformatsiyali 
ta’sir deb ataladi. 
Umumiy holda, ikkita molekulaning yaqinlashishida, uchta ko‘rinishdagi o‘zaro ta’sirlar 
paydo bo‘ladi va natijaviy ta’sir kuchlari uchta ta’sir energiyalarining yig‘indisiga teng 
bo‘ladi. 
Ionli bog‘lanish Inert gazlardan keyin joylashgan ishqor metallar atomlarining valent 
elektronlari to‘lgan energetik qatlamdan tashqarida harakat qiladilar va yadro bilan kuchsiz 
bog‘langan bo‘ladilar. 
Inert gazlardan oldin joylashgan galoidlarda mustahkam bog‘lanish uchun bitta elektron 
yetishmaydi. Shu sababli, ular qo‘shimcha elektron qabul qilishga intiladilar. 
Ishqorli metallar va galoidlar atomlari orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi. 
Avval metall atomining elektroni galoid atomiga o‘tadi, natijada metall musbat zaryadli 
ionga, 
galoid atomi
– manfiy zaryadli ionga aylanadi. Bu musbat va manfiy ionlar Kulon 
qonuniga asosan ta’sirlashadilar. Bunday bog‘lanish 
ionli
yoki 
qutbli
bog‘lanish deb ataladi. 
2
3
0
2
or
M
U
r

 
2
2
2
3
6
0
1
24
or
M
U
r r
 
 
2
2
6
1
ind
о
U
r


 
g
or
ind
U U
U
U




---