‘t oldirish tizim iga te X n ik X iz m a t k o ‘r s a t I s h (txk)

B eshinchi op eratsiva 
- y o n d iris h n i ilgarilash b u rc h a g in i t o kg kri 
o ‘rnatilganligini av to m o b iln in g h a ra k a tid a tekshiriladi.
Avtomobil dvigateli o kt oldirilib tegishli g radusgacha qizdiriladi (BO­
SS0). G o riz o n ta l tekis y o kl ta n la n ib u n d a t o kg kr i d a n - t o kg kri u z a tm a d a
yengil a v to m obilla rda 6 0 - 7 0 k m /s o a t, yuk av to m o b illa rd a 40—50 k m /
soat tezlik bilan h a rak atlan g a n id a drossel zaslonka pedalini (akselerator) 
keskin bosiladi:
- ag a r s h u n d a dvigatelda shovqin p a y d o b o klib 3 - 4 soat ichida 
y o kqolsa, y o ndirish m o m e n ti t o kg kri o krnatilgan;
— a g a r s h o v q i n p a y d o b o klib p e d a l n i q o kyib y u b o r m a g u n c h a
y o kq olm asa, yondirish m o m e n ti a n c h a ilgariroq o T n a tilg a n (р а н н е е
з а ж и г а н и е ) , o k t a n - k o r r e k t o r n i 1—2 s h k a la b o ‘lim ig a m i n u s «—» 
t o m o n g a surib q o kyish kerak;
292

---

— agarda dvigatelda shovqin m u tla q o paydo boMmasa, yondirish 
m o m e n ti k ec h ro q qilib o lrnatilgan (п о зд н е е за ж и г а н и е ) , b u n in g u c h u n
o k ta n -k o r re k to rn i 1—2 shkala b o i i m i g a plyus «+» t o m o n g a suriladi.
B enzin sifatiga q a ra b o k ta n -k o r re k to rn i h a m surish m u m k in .
1 1 . 7 . B a t a r e y a l i o ‘t o ld i r is h tizim ini 
ta k o m i l l a s h t i r i s h y o 'll a r i
0 ‘t oldirish tiz im ining ikkilamchi c h u lg ‘am idagi k u ch lan ish n i uzib- 
ulanuvchi to k m iq d o rin i ( т о к р а зр ы в а ) va birlam ch i h a m d a ikkilamchi 
zanjirlar o ‘lc ham larini o ‘zgartirish hisobiga erishish m u m k in . Birlamchi 
za njirning o ‘lcham lari dvigatelning ish rejimiga (aylanishlar chastotasi 
va silindrlar soni) va u z g ich -taq sim lag ic h n in g ishlashiga (kon tak tlarn in g
yopilib turish vaqti) b o g ‘liq boMadi.
U z ib - u la n u v c h i to k m iq d o r i, a s o s a n , k o n t a k t l a r n i n g u la n ib tu rish
v a q tig a b o g ‘liq. A y l a n a y o tg a n m a x s u s shak lli k u l a c h o k k o n ta k tg a
t a ’siri n a tija sid a k o n t a k t l a r n i n g u la n ib tu ris h v aqti u la r n in g u la n ib
tu ris h b u rc h a g i b ila n a n iq la n a d i. U s h b u v a q tn i k o ‘p a y tirish n atijasid a 
u zib u la n u v c h i to k m iq d o r in i ( т о к р а зр ы в а ) osh irish m u m k in . A m m o
k o n t a k t l a r n i n g u la n ib tu ris h v a q tin i k u l a c h o k sh a k lin i o ‘zg a rtirish
bilan fa qat 60—65% ga o sh irish m u m k in . K o n ta k tla r n in g u lan ib turish 
v a q tin i q u y id a g ic h a a n iq la s h m u m k in :
a
Bunda: 
a
— k o ntaktlarning ulanib turish burchagi (kulachok aylanish 
b u rc h ag i);
n - k u lachokda gi q irra la r ( d o ‘n g a k c h a la r soni).
D vigatelning ay lanishlar soni ortishi bilan ush b u vaqt k am ayadi, bu 
h o l a t , o ‘z n a v b a t i d a , i k k i l a m c h i c h u l g ‘a m d a g i k u c h l a n i s h n i n g
kam ayishiga olib keladi. S h u n d a y qilib dvigatelni yuqori c h a s to ta d a
a y langa nida k u chlanish ko n tak tlarn i ulanib turish vaqti kam ay g a n id an , 
d v ig a te ln i p a s t c h a s t o t a d a a y l a n g a n i d a esa k u c h l a n i s h k o n t a k t l a r
uzilayotganda ular orasida hosil boMadigan elektr yoy natijasida kamayadi.
M a ’lumki, uzib-ulanuvchi tokni ko‘paytirish uchun birlamchi chulg‘am 
qarshiligini kam aytirish kerak. A m m o qarshilikni kam aytirish h a m d a
k o n t a k t l a r n i n g u la n ib tu r is h v a q tin i h a d d a n t a s h q a r i k o ‘p a y tirish
kontaktlarni, ayniqsa, kichik aylanish cha stota da kuyish holatini oshishiga 
olib keladi.
K o n d e n s a to r sigMmini kam aytirishga (u z ib -u la n u v c h i tokni k o ‘pay- 
tirish m aqsadida ) ko n tak tlarn i uzilish paytida hosil boMadigan yoysim on 
tokni k o ‘payib ketishiga sababchi boMadi, b u , o ‘z navbatida, energiyani
293

---

q o ‘s h im c h a y o ‘qotilishiga olib keladi. O d a td a k o n d e n sa to rla rn in g sig'imi 
0 ,1 5 —0,35 m k F qilib tan lan a d i.
Svechani va ikkilam chi c h u lg 'a m n in g s ig 'im in i kam aytirish ushbu 
detallarni tayyorlanish texnologiyasi bilan ch e g ara la n ad i va za m o n a v iy
av to m obilla rda u 4 0 -7 0 p k F ni tashkil qiladi.
T r a n s f o r m a t s i y a k o e f f i t s i y e n t i itr ni k o ' p a y t i r i s h y o r d a m i d a
ik k i l a m c h i c h u l g ‘a m d a g i k u c h l a n i s h n i o s h i r i s h m u m k i n , arftm o
k e y in ro q sv e c h a n in g qarshiligi tu fayli k u c h la n is h b a r ib ir k a m a y a d i. 
Z a m o n a v iy o ‘t o ld irish t i z im id a tr a n s f o r m a ts iy a koeffitsiy e n ti 5 5 — 
96 o r a lig ‘ida o lin ad i.
S h u n d a y qilib a r alash m an i yondirish sam aradorligini oshirish u c h u n
u z ib -u la n u v ch i to k m iq d o rin i oshirish lozim.
1 1 . 8 . K o n t a k t - t r a n z i s t o r l i o ' t o ld i r is h tizim i
Z a m o n a v iy a v to m o b illa r d v igatellarining asosiy rivojlanish istiqbol- 
larid a n biri tirsakli v alning a y la n is h la r soni 5 0 0 0 —8000 m i n -1 ni, siqish 
darajasini oshirish, to ksin m o d d a la r n i tashqi m u h itg a chiqishini k am ay - 
tirish d ir. U s h b u ish la r o ‘t o ld irish tiz im ig a q o ‘y ila d ig a n ta la b la r n i 
o s h ir a d i, j u m l a d a n , y o n d ir is h g ‘a lta g in i, ik k ila m c h i c h u l g ‘a m d a g i 
k u c h la n ish n i oshirish h a m d a y o ndirish svechalari e lektrodla ri orasidagi 
t i r q i s h n i 0 , 8 — 1,2 m m ga y e t k a z i s h k e r a k . U n d a n t a s h q a r i tu rli 
s h a r o itla r d a u c h q u n hosil qilishni t a ’m in la s h k erak , sovuq h a r o r a td a , 
ifloslik, sv e c h a la rd a q u r u m hosil b o ‘lishida, k u c h la n is h hosil b o ‘lishida 
va h o k az o .
Batareyali o ‘t oldirish tizim ida u sh b u talablarni uzgich kontak tlard a n
o ‘tadigan tokni chegaralanishi tufayli m u m k in b o 'lm a y d i (k o n ta k tla r 
te z ku y ib y e y ilib i s h d a n c h i q a d i ) . Y u q o r i d a k o ‘rs a tilg a n o m i l l a r
za m o n a v iy a v to m o b illa rd a tra n z isto rla rd a n foydalanishni ta q o z o qiladi. 
U sh b u tizim la rd a tran z isto rn in g ishlashini kontaktli uzgich b oshqaradi. 
B irla m c h i z a n jir d a n o ‘ta d ig a n u z i b - u l a n u v c h i to k k u c h i t r a n z is to r
o ‘lcham lariga b o g ‘liq b o ‘lib 10A g ac h a yetishi m u m k in . T ranzistorli o ‘t 
oldirish tizim da ikki bosqichni kuzatish m um kin: 1 - tranzistorni ochish; 
2 - tranzistorni yopib to k n i o ‘tkazmaslik.
Birinchi bosqich (tranzistorni ochish) uzgich О kontaktlari u langanda 
(11.6- rasm) boshqarish toki (0 ,3 —0,8A) tranzistor V T ning bazasi «B»ga 
u z a tila d i, b u n in g n atijasida tr a n z is to r o c h ila d i. T r a n z i s t o r ochilish i 
natijasida hosil b o ‘lgan k ollektor e m itte r birikm asi orqali to k yondirish 
g ‘a l t a g i n i n g b i r l a m c h i c h u l g ‘a m i d a k e l i b y o n d i r i s h g ‘a l t a g i d a
elek tro m a g n it energiya yig‘iladi.