T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

Olamni  estetik  anglashda  texnologiyalarning  roli. 
Hozir- 
gi  zamon  sivilizatsiyasi  sanoat  va  texnika  taraqqiyoti  bilan 
bog‘liqdir.  Uni  industrial  sivilizatsiya  yoki  texnogen  jamiyati
370

---

deb  atalmoqda.  Texnologiya  -   texnika  bilan  uzviy  bog‘liqdir. 
«Texnologiya»  yunoncha  so‘z  bo‘lib,  predmetlarga  ta ’sir  etish 
ishlov  berish,  tayyorlash,  o‘zgartirish  metodlari  majmuyi  degan 
m a’noni bildiradi. Agar texnika insonning obyektga nim a vosita- 
sida  ta ’sir  ko'rsatishini  anglatsa,  texnologiya  insonning  obyekt­
ga  qanday  ta ’sir  ko‘rsatishini  anglatadi.  Osvald  Shpengler  XX 
asrning  30-yillarida  «Inson va  texnika»  asarida  inson  olamning 
hukmdori  edi,  u  m ashinaning  quli bo‘lib  qoldi,  deb  yozgan  edi. 
Texnika  inson borlig‘ining barcha  sohalariga:  iqtisod,  siyosat  va 
mafkuraga  kirib  keldi.  «Inson  va  mashina»  munosabatlari  yan- 
gicha  mazmun  kasb  etyapti.  Asrimiz  boshida  ijtimoiy-texnika 
taraqqiyotining  ibtidosidayoq  olimlar,  yozuvchilar  texnika  va 
texnologiya  uning  tabiatga  inson  hayotiga  ta ’siri  masalariga  o‘z 
munosabatlarini bildirishgan.  Bu xususda noosfera ta ’limotining 
asoschilaridan  bo‘lgan  akademik  Vernadskiy  «Sayyoramiz 
yuzi—biosfera  inson  tomonidan  ongli  va  asosan  ongsiz  ravishda 
kimyoviy  o‘zgarishlarga  duchor  etilmoqda.  Inson  quruqlikning 
fizikaviy  va  kimyoviy  havo  qobig'ini,  uning  barcha  tabiiy  suv- 
larini  o‘zgartirmoqda.  Hozir  biz  biosferadagi  yangi  geologik 
evolyutsion  o‘zgarishlarni boshdan  kechiryapmiz.  Biz  noosfera- 
ga kirib boryapmiz
»1
  deb  ta’kidlaydi.  Noosferaning  atrof-muhit, 
tabiatga  ta ’siri  har  doim  ham   kutilgan  natijani  beravermasligini 
bugun hayotning  o‘zi ko‘rsatib turibdi.  Atom bombasining yara- 
tilishi,  ballistik  raketalarning  havo  qatlamini  teshib  o‘taverishi 
natijasida  azon  qatlamining  kengayib  borayotganligi,  kimyoviy 
zavod-fabrikalarning  ko‘payishi  natijasida  atmosferaning  zahar- 
lanishi  nabotot,  hayvonot  dunyosigina  emas  insoniyatga  sal­
biy  ta ’siri  kabi  misollarni  ko‘plab  keltirish  mumkin.  Hozirgi 
globallashuv  sharoitida  yuqori  texnologiyalar,  yangi  axborotlar 
asri  sifatida  namoyon  bo‘lmoqda.  Olamni  estetik  anglashda 
texnologiyalarning  roli  ortib  kishilar ongi  mana  shu  tezkorlikka 
moslashishi  lozimligini  taqozo  etmoqda.
1  Вернадский  В.И.  Начало  и  вечность  жизни.  —  М.:  «Сов.  Россия», 
1989.  -   С .186-187.
371

---

Yuqorida  ta ’kidlab  o‘tilganidek,  inson  tafakkuri  noosfera- 
ning  turli-tum an  yo‘nalishlarini  vujudga  keltirmoqda.  Nano- 
texnologiyalar  bugun  hayotimizga  kirib  kelmoqda.  Tabiat  va 
nanotexnologiyaning  o‘zaro  munosabati  murakkab  bo‘lib  va 
ko‘p  ma’noli  xususiyatlarga  ega.  Uning  o‘ziga  xosligi  shunda 
ko‘rinadiki,  nanotexnologiyaning  ba’zi  bir  obyektlari  tabiat 
obyektlaridan  farq  qiladi.  Tabiatda  mavjud  bo‘lmagan  nano- 
mahsulotlar  sun’iy  dunyoni  paydo  qilib  tabiatga  nisbatan  mu- 
nosabatni  qiyinlashtiradi.  Shu  bilan  birgalikda  nanotexnologiya 
nafaqat  sun’iy  dunyoni  yaratadi,  balki  tabiat  bilan  yangi  mu- 
nosabatlarni  o‘rnatadi.  Bu  muammolar  bugun  insoniyat  oldiga 
turli-tum an  hal  etilmagan  masalalarni  ham   qo‘ymoqda.  Texni­
ka  insoniylashuvi,  inson  m a’naviyati  bilan  uyg‘unlashuvi,  in ­
son  manfaatlari  har  bir  insonning  ongi  va  faoliyatiga  singishi 
lozim.  Negaki  ular  inson  m a’naviy  olami,  estetik  ongi  va  didi, 
estetik  ehtiyojlariga  ham   ta’sir ko‘rsatadi.  Shunday  ekan  olamni 
estetik  anglashda  texnologiyalarning  roli  muhimligini  hayot- 
ning  o‘zi  ko‘rsatmoqda.  Buni  kompyuter  texnologiyalari,  in- 
ternetning  farzandlarimizga  ta ’siri  orqali  ko‘rishimiz  mumkin. 
EAV va  kommunikatsiya  texnologiyalaridan  m a’lumotlar  oqimi 
manfaatdorlik  nuqtayi  nazaridan  yetkazilishi,  ataylab  qarama- 
qarshi xarakterdagi  m a’lumotlarni  ketma-ket  berish  orqali  oxir- 
oqibatda yoshlarning  idrokini  susaytirishga  olib  keladi.  Internet 
va  uning  shakllari  bo‘lgan  internet-televideniya,  internet-radio, 
elektron  pochta,  onlayn-video,  ijtimoiy  tarmoqlar  kabi  ko‘plab 
axborot  tarqatish  texnologiyalari  imkoniyatlaridan  yoshlarning 
m a’naviyati  va  bilim  darajasini  oshirishda  maqsadli  va  oqilona 
foydalanish  zarur.
Shu  o‘rinda  reklamalarga  ham  alohida  to‘xtalib  o‘tish  lozim. 
Reklamaning  estetik jihatlari  va  g‘ayriestetik  holatlar  mavjudligi 
hech  kimga  sir  emas.  Ayrim  firma  va  kompaniyalar  o‘zlarining 
sifatsiz  ayni  paytda  zararli  mahsulotlarini  reklama  qilishda usta- 
lik  bilan  foydalanmoqda.  Bunday  reklamalarni  ko‘rgan  yoshlar 
maqtalgan «o‘sha» narsalarni tatib ko‘rishni xohlaydi.  Bu reklama 
beozor  ko‘ringani  bilan  ma’lum  mamlakat  turmush  tarzini  ham 
yoshlarga  yetkazayotgani,  ularda  qiziqish  uyg‘otayotganini  unut-
372

---

maslik  lozim.  Shunday  ekan,  ijtimoiy  voqelikdagi  hodisa  hamda 
jarayonlarga yoshlarda ongli munosabatni shakllantirish, ularning 
erkinlik  haqidagi  tasavvurlari,  ijtimoiy  mas’uliyatga  munosabat- 
larini  tarixiylik  va  zamonaviylik  o‘zaro  uyg‘unligini  ta’minlash 
asosida  quyidagilarni  yoshlar  turmush  tarziga  singdirib  borish 
zarur:
— jamiyatning har bir fuqarosini global jarayonlarni mulohaza- 
korlik bilan tahlil qilishga o‘rgatish, ularning axloqiy mas’uliyatni 
chuqur his  qilishiga  erishish;
—  shaxs  erkinligi  oila,  mahalla,  davlat  va  jamiyatni  o‘zaro 
uyg'unligida  ro'yobga  chiqqani,  xorijdan  eksport  qilinayotgan, 
razolat  va  tubanlikka  yetaklovchi  «ommaviy  madaniyat»  millat 
axloqi,  urf-odati,  dinu-diyonati,  imon-e’tiqodiga  mutlaqo  yot 
ekanligini,  ular ruhiyatiga muntazam  singdirib  borish;
—  sharq  kishisiga  xos  fazilatlarni  yuksaltirish  asosida  har  bir 
shaxsning  erkinlik  va  mas’uliyatni  chuqur  anglashga  safarbar 
etish  o‘z  amaliy  faoliyatida  demokratik  qadriyatlarga  tayanish 
ko‘nikmasini  hosil  qilish;
—  ayni  paytda  erkinlikni  tom  ma’noda  mohiyatan  anglashda 
uning  g‘arbona  (Yevropacha)  tamoyillariga  ko‘r-ko‘rona  asosla- 
nishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki  bunday 
taqlid  yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  kutilmagan  oqibatlarga,  xu- 
susan erkinlik niqobiga  o‘rangan  mas’uliyatsizlikka,  demokratiya 
niqobiga  o‘rangan  parokandalikka,  bosh-boshdoqlikka  olib  keli- 
shi  mumkin.
Nim a bo‘lganda ham globallashuv jarayoni ijobiy ta’sirini e’tirof 
etgan  holda  o‘tmish  qadriyatlarimiz  bilan  zamonaviy  tamaddun 
o‘zgarishlarni muntazam  o‘rganib borish  milliy  qiyofasizlik,  did- 
sizlik,  axloqsizlik,  mas’uliyatsizlik  kabi  salbiy  holatlarga  zamin 
yaratuvchi  global  ta’sirlardan  yoshlarni  imkon  darajada  asrash, 
bugungi kundagi  eng  muhim vazifadir.