T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

«Dunyoqarash»  tushunchasi,  uning  shakllari.  Falsafiy  dunyo-
 
qarashning  yo‘nalishlari  va  vazifalari. 
H ar  bir  kishining  dunyoga 
nisbatan  o ‘z  qarashi,  o‘zi  va  o ‘zgalar,  hayot  va  olam   to ‘g‘risidagi 
tasavvurlari,  xulosalari  b o lad i.  A na  shu  tasavvurlar,  tushuncha-
12

---

lar,  qarash  va  xulosalar  m uayyan  kishining  boshqa  odamlarga 
m unosabati va  kundalik  faoliyatining  m azm unini belgilaydi.  Shu 
m a’noda,  dunyoqarash  —  insonning tevarak-atrofini  qurshab tur- 
gan  voqelik  to ‘g‘risidagi,  olam ning  mohiyati,  tuzilishi,  o‘zining 
undagi  o‘rn i  haqidagi  qarashlar,  tasavvurlar,  bilim lar  tizimidir. 
Dunyoqarash -   olam ni eng um um iy tarzda tasavvur qilish,  idrok 
etish va bilishdir.
Dunyoqarashning  bir  kishiga  yoki  alohida  shaxsga  xos  shakli 
individual  dunyoqarash  deyiladi.  G uruh,  partiya,  m illat yoki  bu­
tu n   jam iyatga  xos  dunyoqarashlar  majmuasi  esa,  ijtimoiy  dun­
yoqarash  deb  yuritiladi.  Ijtimoiy  dunyoqarash  individual  dunyo­
qarashlar  yig‘indisidan  dunyoga  keladi,  deyish  m um kin.  Bunda 
ijtimoiy  dunyoqarashning um um iy va xususiy  shakllarini hisobga 
olish  lozim.
K undalik  hayotiy  tajribalar  asosida  jam iyatda,  odam larda 
oddiy,  o‘z-o‘zicha  rivojlanuvchi  (stixiyali)  mohiyatga  ega  bo‘lgan 
qarashlar,  tushunchalar,  g‘oyalar shakllanadi.  Bu  — dunyoqarash­
ning  o‘z-o‘zicha  rivojlanuvchi  (stixiyali)  shakli  hisoblanadi.  U ni 
ko‘pincha  hayotiy falsafa,  deb  ham   ataydilar.
Hayotiy  falsafaning  doirasi  juda  keng  b o lib ,  ongning  sodda 
nam oyon  b o lis h   shakllarini  ham ,  oqilona  va  so g io m   fikrlarni 
ham   o ‘z  ichiga  oladi.  Hayotiy  falsafa  yoki  oddiy  amaliy  dunyo­
qarashning  o ‘ziga  xos  tu rin i  inson  faoliyatining  turli  sohalari- 
dagi  bilim   va  tajribalar  ta ’sirida  shakllanayotgan  qarashlar  tash ­
kil  etadi.  «Har  kim ning  o ‘z  falsafasi  bor»  deyilganida  ana  shu 
hoi  anglanaladi.  D em ak,  dunyoqarash  o ‘zining  kundalik  om ­
maviy shakllarida  chuqur va yetarli darajada  asoslanm agan stixi­
yali  xarakterga  ega.  Shuning  uchun  ham   ko‘p  hollarda  kundalik 
tafakkur  m uhim   m asalalarni  to ‘g‘ri  tushuntirish  va  baholashga 
ojizlik  qiladi.  Buning  uchun  olam ni  ilm iy  tah lil  qilish  va  bilish 
zarur.
Dunyoqarashning  tarixiylik  tamoyili.  Dunyoqarash  muayyan 
davrda  shakllanadi.  Shu  m a’noda,  h ar  qanday  dunyoqarash  ij- 
timoiy-tarixiy  mohiyatga  ega  b o lib ,  kishilarning  um ri,  amaliy 
faoliyati,  hayoti,  tabiatga  ta ’siri  va  m ehnati  jarayonida  vujudga 
keladi.  H ar  bir  davrda  ijtimoiy  guruh,  jam iyat  va  avlodning  o‘z
13

---

dunyoqarashi  mavjudligi  ham   bu  tushunchaning  tarixiy  m ohi- 
yatga  ega  ekanini  ko‘rsatadi.
D unyoqarashning  tarixiyligi  yana  shundaki,  u  m a’lum   bir ja- 
rayonda  takom illashib  boradi.  U ning  shakllari  o‘zgaradi,  tarixiy 
ko‘rinishlari  m uttasil  yangilanib  turadi.
M a’lumki,  insoniyat  taraqqiyotining  ilk  bosqichlarida  dunyo- 
qarash nihoyatda  oddiy bolgan.  Agar shunday bolm aganida,  har 
qanday  jism   o‘z  hajmiga  teng  suyuqlik  m iqdorini  siqib  chiqa­
rish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zam onning buyuk 
olim i A rxim ed  ham m om dan  yalang'och  holda  chiqib,  «Evrika!», 
ya’ni  «Topdim!»,  deya  qichqirm agan bo ‘lar edi.
Dunyoqarash jam iyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takom il­
lashib borgan.  Taraqqiyotning  keyingi  davrlarida  fan  sohasida  qi­
lingan  kashfiyotlar  inson  dunyoqarashi  naqadar  chuqurlashib, 
uning bilim lar doirasi kengayib ketganini ko‘rsatadi.  Bunda voris­
lik  an ’anasi  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi:  h ar bir  davrning  dunyoqa­
rashi,  g'oyasi  o‘tm ishda  yaratilgan  m a’naviy  qadriyatlarning  eng 
yaxshilarini,  ilg‘or va ijobiylarini  o‘zida saqlab  qoladi.  Shu asosda 
yangi  tamoyillarga  ega  b o lg a n   dunyoqarash  ham   takom illashib 
boradi.  Oddiy  bug‘  m ashinasidan  kosm ik  raketalargacha  b o lg a n  
fan-texnika taraqqiyoti  bunga yaqqol  misol b o la   oladi.
Falsafiy  dunyoqarash kundalik faoliyat,  dunyoviy,  diniy,  ilm iy 
bilimlar,  hayotiy  kuzatishlar  va  ijtimoiy  tarbiya  ta ’sirida  shaklla- 
nadi  ham da  rivojlanadi.  Inson  ongli  ijtimoiy  mavjudot  b o lg a n i 
bois,  uning  dunyoqarashi  m uayyan  ehtiyoj  va  m anfaatlarga  asos- 
lanadi.  Dem ak,  har qanday dunyoqarash muayyan inson,  ijtimoiy 
guruh  yoki  tabaqaning  o‘z  ehtiyoj,  m anfaatlaridan  kelib  chiqqan 
holda borliqqa m unosabatini ifodalovchi g‘oyalar,  nazariyalar,  bi­
lim lar  majmuasi,  ruhiy  holat  va  e’tiqod  mujassami  ham da  ular­
ning  namoyon bolishidir.
Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga k o la , m a’naviy faoli­
yat bolg an i bois,  u  borliqqa b o lg an  ongli,  insoniy munosabatning 
muayyan  yo‘nalishlarini  vujudga  keltirgan.  M asalan,  kishilarning 
jamiyatdagi  axloqiy  munosabatlari  —  axloqiy  dunyoqarashlarida, 
huquqiy munosabatlari  — huquqiy,  siyosiy munosabatlari  — siyosiy, 
diniy  munosabatlari  —  diniy,  ekologik  munosabatlari  —  ekologik
14

---

dunyoqarash  shakllarida  o‘z  ifodasini  topgan.  Buni  tizim   tarzida 
izohlaydigan bolsak,  quyidagicha k o lin ish  kasb  etadi:
1.  Axloqiy.
2.  Diniy.
3.  Huquqiy.
4.  Siyosiy.
5.  Ekologik.
6.  Estetik.
Bu  tizim ni  tashkil  qilgan  nisbatan  m ustaqil  dunyoqarash 
shakllari  o‘zaro  bogliqlikda,  aloqadorlikda  harakat  qiladi.
Dunyoqarash  tizim ining  rivojlanish  darajasi jam iyat  taraqqi- 
yotiga  mos  keladi  va  u n i  ifodalab  turadi.  B undan  tashqari,  har 
bir  tarixiy  davrda  m illatning  rivojlanishi,  uning  m entaliteti  va 
dunyoqarashida  nam oyon  b o lad i.  Boshqacha  qilib  aytganda, 
dunyoqarash  tizim i  va  ularning  xususiyatlari  muayyan  inson,  ij­
tim oiy  guruh,  tabaqa  va  butun  m illatning  m a’naviy  qiyofasini 
belgilab  beradi.
«Dunyoqarash»  tushunchasi  o‘zlikni  anglash,  vatanparvarlik, 
milliy  g‘urur,  tarixiy  xotira,  m a’naviy  barkam ollik  kabi  tuyg‘u 
va  tushunchalar  bilan  uzviy  b o g liq   holda  shakllanadi.  Chunki, 
dunyoqarash  aynan  ana  shu  ruhiy-ijtimoiy  hodisalar  orqali  oy- 
dinlashadi,  um um insoniy  qadriyatlarning  tarixiy  bir  bolagiga 
aylanadi.
Falsafiy  dunyoqarashning  tarixiy  shakllari  insoniyat  taraqqi­
yotining qonuniy natijasi b o lib , jam iyat rivojlanishining m a’naviy 
m ezoni  sifatida  nam oyon  bolgan.  Taraqqiyotning  dastlabki 
bosqichlarida  kishilarning  tabiatga,  o ‘zlarining  ijtimoiy  hayoti- 
ga  b o lg a n   m unosabati  turli  rivoyat  va  afsonalarda  o‘z  ifodasini 
topgan.  U lar  shu  tariqa  mifologik  dunyoqarashni  shakllantirgan. 
Yovuzlik  va  ezgulik  o ltasid ag i  kurashda  yaxshilikning  mudom 
tantana  qilishi  mifologik  dunyoqarashning  gum anistik  mazm u- 
nidan  dalolat  beradi.  Xususan,  o‘zbek  xalqi  sivilizatsiyasi  ja- 
rayonida  yaratilgan  rivoyat,  afsona  va  boshqa janrlardagi  og‘zaki 
ijod  nam unalari  m illatim iz tarixda  qanday n a’naviy qiyofaga  ega 
b o lg a n in i  hanuz  k o lsatib   turadi.  U lar bugungi  kunda jahon  ah- 
lini  hayratga  solmoqda.
15

---

Mifologik dunyoqarash qadim gi zam on  kishilarining  o‘zlariga 
munosib  hayot  sharoitlarini  yaratish  ehtiyojlaridan  kelib  chiqqan. 
Ezgulik  va  haqiqat  uchun  kurash  g‘oyalarining  ifodasi  bo‘lgan 
afsona va rivoyatlarda m illatning m uayyan ruhiy holati,  kelajakka 
ishonchi,  vatanga  m uhabbati,  insoniy  kamolotga  intilishi  badiiy 
vositalar,  afsonaviy  qahram onlar tim solida  ifoda  etilgan.
M uayyan  dunyoqarash  tarkibida  diniy-ilohiy  qarashlar  o‘ziga 
xos  aham iyat  kasb  etadi.  U lar  insonning  ilohga  bo‘lgan  e ’tiqodi 
bilan  b o g liq  b o lib ,  vujudga  kelishiga  k o la ,  boshqa  dunyoqarash 
shakllari  kabi,  muayyan  asoslarga  ega.  Jam iyat hayotida h ar qan­
day,  shu jum ladan,  diniy  dunyoqarashning  o ‘rn i  va  aham iyatini 
ham   sun’iy  ravishda  mutlaqlashtirish,  salbiy  oqibatlarni  keltirib 
chiqarishi  m um kin.  Bu  hoi  ayniqsa,  diniy  fundam entalizm   va 
ekstrem izm  insoniyat uchun jiddiy xavfga aylangan hozirgi davrda 
yaqqol  nam oyon bolm oqda.
D iniy  dunyoqarashni  teologiya  deb  ataladigan  falsafiy  fan 
o lg an ad i.  Teologiya  olam   va  odam   munosabati,  um rning  m az­
m uni,  hayot va  o lim   m uam m osi  kabi  m asalalarni  ilohiyot,  diniy 
e’tiqod  tushunchalari bilan b o g lab   tahlil  qiladi  ham da  o‘ziga xos 
m ukam m al  tizim ini  yaratgan.  Bugungi  kunda  diniy  dunyoqa­
rashning  bir talay  asosiy vazifalari  orasida,  uning  hayot  ziddiyat- 
larini  b artaraf  qilish  bilan  b o g liq   regulyativ  faoliyati  nihoyatda 
muhim dir.  U m um an,  dinning  barkamol  avlodni  tarbiyalashdagi 
o ‘rn i va  ahamiyati benihoyat  ulkan va  u  tobora  ortib  borm oqda.
Taraqqiyot jarayonida  falsafadan  tabiatshunoslik  fanlari bilan 
birga  psixologiya,  etika,  estetika  kabi  ijtimoiy  fanlar  ham   ajralib 
chiqdi.  Keyinchalik  m adaniyat,  qadriyatlar  va  huquq  kabi  so- 
halarni  olganadigan  alohida yo'nalishlar ham  paydo  b o ld i.  U lar 
olam ni  o ‘z  predm eti  doirasida  yaxlit  bilish,  uning  xususiy  qo- 
nuniyatlarini  olganishga yordam  beradi.
Falsafiy  yo‘nalishlar,  tadqiqot  olib  boradigan  sohasiga  ko‘ra, 
o‘ziga xos b o lib ,  asosiylari  quyidagilardir:
Ontologiya  —  olam,  inson  va jam iyatning  obyektiv-universal 
mohiyati  to ‘g‘risidagi  falsafiy  ta ’limotdir.  Boshqacha  aytganda,  u 
borliq  to ‘g‘risidagi,  insonning  olamga  b o lg a n   m unosabati  haqi­
dagi  falsafiy bilim   sohasidir.

---

Gnoseologiya  —  bilish  falsafasi  b o lib ,  olam ni  anglash,  bilish 
nazariyasi, bilishning shakli,  usullari va im koniyatlari to ‘g‘risidagi 
ta ’limotdir.
Aksiologiya  —  qadriyatshunoslik  yoki  qadriyatlar  to ‘g‘risidagi 
falsafiy ta ’limot.
Praksiologiya  —  insonning  predm etli-o‘zgartiruvchan,  amaliy 
faoliyati  to ‘g‘risidagi  falsafiy  ta ’limot.
Metodologiya  —  bilish  va  o‘zgaruvchan  faoliyat  usullari 
to‘g‘risidagi  ta ’limot.
Logika  —  tafakkur  shakllari  (tushuncha,  hukm ,  xulosa)  va  ta ­
fakkur vositalarini  (ta’rif,  qoida,  muhokama,  tafakkur  qonuniyat- 
lari),  ularning m azm unidan qat’i nazar, xolis o ‘rganuvchi ta ’limot.
Etika  —  axloq  falsafasi,  insoniyatning  axloqiy tam oyillari,  ta ­
lab  va  tartib-qoidalari  to‘g‘risidagi  fan.
Estetika  —  nafosat  falsafasi,  jam iyat  va  inson  hayotida 
go‘zallikning  o ‘rni,  qonun-qoidalari  to ‘g‘risidagi  qarashlar  maj- 
muyi.
Bundan  tashqari,  inson  falsafasi  (antropologiya),  ijtimoiy  fal­
safa,  tabiat  falsafasi,  m adaniyat  falsafasi  (kulturologiya),  san’at 
falsafasi,  m afkura  falsafasi  (ideologiya),  din  falsafasi  (teologiya), 
siyosat  falsafasi  (politologiya),  huquq  falsafasi,  texnika  falsafasi 
kabi  sohalar  ham   mavjudki,  ular  bir  so‘z  bilan  ijtimoiy-falsafiy 
fanlar tizim i  deyiladi.
Ikkinchi  xil  klassifikatsiya  falsafiy  fanlar  tasnifida  olam  va 
odam ,  borliqning  asosi  bilan  bog‘liq  m asalalar  qanday  usulda 
hal  qilinishiga  qarab  belgilanadi.  Bunday  tasniflash  natijasida 
m onizm ,  dualizm ,  plyuralizm ,  m aterializm ,  idealizm ,  teizm, 
ateizm   kabi  ko‘plab  yo‘nalishlar  ko‘zga  tashlanadi.  Falsafani 
o‘rganish jarayonida bu tushunchalarga hali ko‘p  duch  kelamiz va 
o‘rn i kelganda ularga zarur izoh va ta ’rif berishga harakat qilamiz.
Bu  tizim da  falsafa  tarixi  bilim ning  m uhim   tarm og‘i  hisobla­
nadi.  Bunda  tadrijiy  taraqqiyot  tamoyili  asosida  falsafiy  tizim lar 
o‘rtasidagi  tarixiy  izchillikka  tayaniladi.  M azkur  qo‘llanm ada 
falsafa  tarixi  ana  shunday tam oyil  asosida  o ‘rganilgan.
Falsafiy  bilim lar  tizim ining  o ‘zgarishi  va  m azm unan  boyib 
borishi  obyektiv  ijtimoiy-tarixiy jarayon  m ahsuli  bo ‘lib,  u  jam i-