T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I


BIRINCHI  BO‘LIM.  FALSAFA



Download 8,66 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/286
Sana11.01.2022
Hajmi8,66 Mb.
#347678
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   286
Bog'liq
Falsafa asoslari

BIRINCHI  BO‘LIM.  FALSAFA
1-mavzu.  Falsafa  fanining  mazmnn-mohiyati,
 
mavzulari va jamiyatdagi  o‘rni
«Falsafa»  atamasining  kelib  chiqishi  va  ushbu  fanning  maz-
 
mun-mohiyati. 
«Falsafa»  tushunchasining  asoslari  bayon  qilin­
gan  aksariyat  darsliklarda  ushbu  atam a  qadim gi  yunon  tilidagi 
«filosofiya»  so‘zidan  olingani  va  u  «donishm andlikni  sevish» 
(«filo»  —  sevaman,  «sofiya»  —  donolik)  degan  m a’noni  anglati- 
shi  ta ’kidlanadi.
Shu  m a’noda,  falsafa  barcha  fanlar  rivojlanishiga  asos 
b o la d ig a n   va  u lard an   oziqlanadigan,  ayni  paytda  ularn in g  
rivojlanish  y o lla rin i  belgilab  beradigan  u m u m in so n iy   va  u n i­
versal  ilm   sohasidir.  U   qadim   zam onlardayoq  «barcha  ilm lar- 
ning  otasi»  deb  ta ’riflangan.  U ning  hayotiyligi  xalq  tabiatiga, 
tu rm u sh   va  tafak k u r  tarziga  n e c h o g liq   mos  ekani,  jam iyat 
m an faatlari  va  ezgu  in tilish la rin i  qay  darajada  aks  ettira  oli- 
shiga  b o g liq .
«Falsafa»  atam asi  «filosofiya»  so‘zining  Sharq  ijtimoiy  tafak- 
kuridagi  shaklidir.  Sharqning  atoqli  faylasufi,  m ashhur  m uta- 
fakkir  Abu  N asr  Forobiy  filosofiya  so‘zini  «H ikm atni  qadrlash» 
deb  talqin  etgan.  Falsafa  Sharq xalqlari  ijtimoiy tafakkurida  «do­
nishm andlikni  sevish»  degan  m azm un  bilan birga,  olam  sirlarini 
bilish,  hayot va  insonni  qadrlash,  u m r m azm uni  haqidagi  qarash 
va hikm atlarni  e’zozlash  m a’nosida  ishlatilgan.
Hayot  qonuniyatlarini  yaxshi  biladigan,  um rning  o lk in c h i 
ekani,  abadiyat  insonga  emas,  olamga  xosligini  yaxshi  anglab 
yetgan,  o‘zi  va  o ‘zgalar  qadrini  to ‘g‘ri  tushunadigan  kishi  hech 
qachon  «Men  —  donishm andm an»  deya  ochiq  e ’tiro f  etmaydi. 
Ayniqsa,  Sharq  xalqlari  hayotida  bu  hoi  yaqqol  ko‘zga  tashla- 
nadi.  Amm o,  Forobiy  ta ’kidlaganidek,  hikm atni  qadrlash,  olam 
va  odam   ham da  hayotning  qadriga  yetish  —  boshqa  gap.  Shu 
m a’noda,  bizda  qadim   zam onlarda  faylasuf  deganda,  ko‘pdan- 
ko‘p  ilm   sohalarini  egallagan,  ustoz  va  m uallim   sifatida  shuhrat 
qozongan  alloma va  m utafakkir kishilar tushunilgan.
7


«Filosofiya»  atam asini  dastlab,  m atem atika  fani  orqali  bar- 
cham izga  yaxshi  m a’lum   b o lg an ,  alloma  Pifagor  ishlatgan.  Yev­
ropa  m adaniyatiga  esa,  u  yunon  faylasufi  A flotun  asarlari  orqali 
kirib  kelgan.  Asrlar  davomida  filosofiyaga  nisbatan  xilm a-xil  qa­
rashlar  shakllangan,  uning  jam iyat,  inson  va  fanlar  tizim idagi 
o'rniga  nisbatan  turlicha  m unosabat  va  yondashuvlar  dunyoga 
kelgan,  bu  atam aning  m ohiyat-m azm uni  ham   o‘zgarib  borgan. 
Shu  tariqa,  u   avvalo,  qadimgi  Yunonistonda  alohida  bilim   soha- 
siga,  to ‘g‘riro g l,  «fanlarning  otasi»,  ya’ni  asosiy fanga  aylangan.
Qadimgi  Yunonistonda  fanlarning  barchasini,  ular  qanday 
ilmiy  m asalalar  bilan  shug‘ullanishidan  qat’i  nazar,  filosofiya 
deb  ataganlar.  U   ham   ijtimoiy  borliq,  ham   tabiat  to ‘g‘risidagi 
ilm   hisoblanar  edi.  Shu  m a’noda,  dastlabki  filosofiya  olam  va 
unda  insonning  tutgan  o‘rn i  haqidagi  qarashlar  tizim i  b o lib , 
dunyoni  ilm iy  bilish  zaruratidan  vujudga  kelgan  edi.  U ning  eng 
asosiy qadriyati erkinlik tushunchasi ekanini,  ana shu erkin hayot 
to‘g‘risidagi qarashlar buyuk m adaniy yuksalishga asos b o lg an in i 
aksariyat  olim lar  alohida  ta ’kidlaydilar.
Ushbu  fanning  shakllanishini  faqatgina  qadimgi  Yunoniston 
va  R im   bilan  bo g lash   ham   bu  borada  yetarli  tasavvur  bermay- 
di.  C hunki  ushbu  hududning  dastlabki  faylasufi  Fales  ko‘p  yil- 
lar  Osiyoda  bilim   olib  qaytganidan  so‘ng  falsafiy  fikrlarni  alo­
hida  ilm   sohasi  sifatida  talqin  eta  boshlagani  m a’lum.  Alloma 
Beruniyning  «Hindiston»  asarida  hindlarning  dastlabki  qarash­
lari  qadimgi  yunonlarniki  bilan  o‘xshash  edi,  degan  fikri  ham  
bejiz  aytilmagan,  albatta.  Bu  o‘z navbatida,  falsafiy dunyoqarash- 
ning  qadimgi  shakllari  barcha  xalqlar  tarixiga  tegishli  um um iy 
hodisa  ekanini  isbotlaydi.
Aslida  esa,  Qadimgi  Yunoniston  va  Rim da  eram izdan  avvalgi 
V II—III  asrlarda ushbu fan endigina  shakllanib  kelayotgan  nazariy 
fikrning ifodasi,  olamni yaxlit va bir butun holda tushunish mujas- 
samiga  aylangan  edi.  Ushbu  fan  dastlab  saroy  ilmi  sifatida  shakl­
langan  va  asosan  mulozimlarning  tafakkur  tarzini  ifodalagan.  Bu 
fan  bilan  ko‘proq  aslzodalar  shug‘ullangan,  uning  asosan  ular 
uchun  tushunarli  b o lg an   muayyan  tushunchalari  va  atam alari, 
o‘ziga xos fikrlash uslublari va bayon  qilish tili ham  shakllangan.


Falsafiy bilim lar rivoji uzluksiz jarayon bo‘lib,  u  insoniyatning 
tafakkur  bobida  ilgari  erishgan  yutuqlarni  tanqidiy  baholashni 
taqozo  etadi.  Biroq bu  —  ularni tam om an rad  etish,  ko‘r-ko‘rona 
tanqid  qilish  lozim  degani  emas,  balki  ularga  xos  barcha  xato  va 
kam chiliklarni  anglab,  yaxshi  va  ijobiy  jihatlaridan  foydalanish 
demakdir.  A na  shunday  tanqidiy  yondashuv  va  vorislik  falsafa­
ning  m uhim  xususiyatlaridan biridir.
Bu  fanning  oldiga  qo‘yilgan  vazifalarga  va  uning  hayotdagi 
o‘rniga qarab, ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida unga b o lg an  
munosabat  ham   o‘zgarib  borgan.  Bu  m unosabatlar  dastlabki  fan- 
lar  paydo  b o lib   va  ularning  b a’zilari  falsafadan  ajralib,  alohida 
mustaqil  fan  sohasiga  aylana  boshlagan  davrlardayoq  shakllana 
boshlagan.
Falsafaning  ijtimoiy  ong  tizim ida  tutgan  o ‘rni,  jam iyat  va 
shaxs  hayotidagi  aham iyati  nim adan  iborat,  degan  m asala  h am ­
m a  davrlarda  ham   dolzarb  b o lg an .  Ayniqsa,  tarixiy  taraqqiyot­
ning  tub  burilish  davrlarida  falsafaning  asl  m ohiyatini  bilish, 
u nin g   usul  va  g‘oyalari  kuchidan  foydalanish  m uhim   aham iyat 
kasb  etgan.
K ishilik jam iyati hech qachon bir tekis va silliq rivojlanmagan. 
Taraqqiyot  ortidan  inqirozlar,  yutuqlar  ketidan  m aglubiyatlar, 
farovonliklar  izidan  zavolga  yuz  tutishlar  ta ’qib  etgan.  Muayyan 
jam iyat  iqtisodiy-siyosiy,  axloqiy-diniy,  badiiy-estetik  taraqqiyot 
borasida  inqirozga  duch  kelar  ekan,  undan  chiqib  ketish  uchun 
ilg‘or  falsafiy ta ’lim otlarga  ehtiyoj  sezadi.
Shuning  uchun  ham   buyuk  falsafiy  ta ’lim otlarni,  bir  tom on­
dan,  m adaniy-intellektual  rivojlanish  samarasi,  ikkinchi  tom on­
dan,  tub  ijtimoiy  o‘zgarishlar taqozosi  deyish  m um kin.  Muayyan 
tarixiy  burilish  davrida  «Falsafa  nim a  o‘zi?»  degan  masala  dol­
zarb  aham iyat  kasb  etishi  ham   shundan.  A na  shunday  davrlarda 
kishilar  falsafaning  mohiyati,  uning  maqsad  va  vazifalarini  yan­
gicha  idrok etganlar.
Qadimgi Y unoniston va R im  davridan buyon o lg a n  ikki ming 
yildan  ziyodroq  vaqt  m obaynida  «Falsafa  e idi  yo‘q  b o ld i,  uni 
o‘rganishning  hech  bir  zarurati  qolmadi»  qabilidagi  gaplar  ko‘p 
b o lg an .  Lekin  zam onlar  o lis h i  bilan  odam zod  baribir  falsafaga
9


ehtiyoj  sezgan  va  u  insonning  m a’naviy  kamolotida  beqiyos  aha­
miyat  kasb  etishiga  qayta-qayta  ishonch  hosil  qilgan.
Bu jihatd an   quyidagi  rivoyat juda  ibratlidir.  M iloddan  oldingi 
birinchi  asrda  yashab  o ‘tgan  buyuk  faylasuf  Lukretsiyning  sho- 
girdlaridan  biri  unga  qarab:  «Ustoz,  fanning  boshqa  sohalariga 
oid  ilm lar juda  ko‘payib  ketdi.  Endi  falsafani  o‘rganishning  ho- 
jati  bormikan?»  —  debdi.  Shunda  ulug‘  faylasuf bamaylixotir  gap 
boshlab:  «Falsafani  Suqrot, A flotun,  Arastu kabi buyuk allom alar 
yaratgan.  Lekin  endilikda  insoniyatning  ana  shunday buyuk  mu- 
tafakkirlari  yaratgan  bu  fanni  o ‘rganm aslik  har  qaysi  nodonning 
ham   q o lid a n   keladigan  ish b o lib   qoldi»,  —  degan  ekan.
Falsafa  kishilarga  olam  to ‘g‘risida  yaxlit  tasavvur  beradi, 
boshqa fanlar esa,  uning ayrim jihatlarini o'rganadi.  M asalan,  bi- 
ologiya o‘sim lik va hayvonot dunyosini, turlarining kelib chiqishi, 
o ‘zgarishi va takom illashib borishi kabi m asalalarni o‘rganadi.  Bu 
sohaga oid fanlar ushbu yo‘nalishdagi jarayonlarning b a’zi xususi­
yat  va jihatlarini  chuqurroq  tadqiq  etishga  harakat  qiladi.  Bino- 
barin,  biolog  har  qanday  rivojlanish  jarayoni  bilan  emas,  balki 
faqat jonli tanadagi  rivojlanish jarayoni bilan  qiziqadi.  U m um an, 
rivojlanish jarayonining  o ‘zi  nim a,  uning  mohiyati  qanday?  M a- 
salaning aynan shu taxlitda qo‘yilishi ilm iy m uam m olarni falsafiy 
masalaga aylantiradi.  Ya’ni,  shu tariqa muayyan mavzu  oddiy ilm 
sohasidagi  yo‘nalishdan  falsafiy  m uam m o  tusini  oladi.
Endi  Faylasuf  kim ,  degan  savolga  javob  beraylik.  «Filosof» 
so‘zini  ham   yuqorida  aytganimizdek,  ilk  bor  buyuk  m atem atik 
va  m utafakkir  Pifagor  qo‘llagan.  Bu  tushunchaning  m a’nosini  u 
Olimpiya  o ‘yinlari  misolida  quyidagicha  tushuntirib  bergan:  an- 
jum anga  keladigan  bir  guruh  kishilar  bellashish,  kuch  sinashish, 
ya’ni  o ‘zi  va  o ‘zligini  namoyon  etish  uchun,  ikkinchi  bir  guruh
—  savdo-sotiq  qilish,  boyligini  ko‘paytirish  uchun,  uchinchisi 
esa,  o‘yindan  m a’naviy  oziq  olish,  haqiqatni  bilish  va  aniqlashni 
maqsad  qilib  oladi.  A na  shu  uchinchi  guruhga  m ansub  kishilar, 
Pifagor talqiniga  ko‘ra,  faylasuflar  edi.
Bu,  bir  qarashda,  oddiy  va  jo ‘n   misolga  o‘xshaydi.  A m m o 
uning  m a’nosi  nihoyatda  teran.  C hunki,  inson  um ri  ham   shun­
day.  «Dunyo  teatrga  o‘xshaydi,  unga  kelgan  har bir kishi  sahnaga
10


chiqadi  va  o ‘z  rolini  o‘ynab  dunyoni  tark  etadi»,  degan  fikr  be- 
jiz  aytilmagan.  K im dir  bu  dunyoga  uning  sir-asrorlari  to‘g‘risida 
bosh  ham   qotirm asdan  kelib  ketadi,  um rini  yeyish-ichish,  uy- 
ro‘zqor  tashvishlari  bilan  o‘tkazadi.  Boshqasi  —  nafs  balosiga 
berilib,  mol-m ulkka ruju qo‘yadi.  U chinchisi esa,  olam hikm atla- 
rin i o lg an ad i,  um rini xayrli va savob ishlarga sarflaydi,  boshqalar 
uchun  ibrat bo‘larli  hayot  kechiradi.
Qadimgi davrlarda har tom onlam a chuqur bilim  va katta hayo­
tiy tajribaga  ega bo‘lgan,  inson m a’naviyatini boyitish va haqiqatni 
bilishga intiluvchi kishilarni faylasuf deb  ataganlar.  Fozil va komil 
insonlargina falsafa bilan shug‘ullanganlar. Aslida,  o‘sha davrlarda 
falsafani  o lg an ish   deyilganda,  ilm ning  asoslarini  egallash  ko‘zda 
tutilgan.  G rek  m utafakkiri  Geraklit  (eram izdan  avvalgi  520—460 
yillarda yashagan)  shogirdlariga murojaat qilib,  «Do‘stim,  sen hali 
yoshsan,  um ringni bekor olkazm ay desang,  falsafani olgan»,  de- 
ganda  aynan  ana  shu  haqiqatni  nazarda tutgan.
"Boshqa  bir  buyuk  grek  faylasufi  Epikur  (eram izdan  avvalgi 
470—399-yillarda yashagan) bu haqiqatni quyidagicha ifoda etgan: 
« 0 ‘z-o ‘zingni yerga urish,  tubanlashish nodonlikdan boshqa nar­
sa  emas,  o‘zligingdan  yuqori  turish  esa  — faylasuflikdir».
Xuddi shuningdek,  Sharqda ham  Konfutsiy va  Moniy,  Xoraz- 
miy va  Forobiy,  im om   Buxoriy va im om  Termiziy,  Beruniy va ibn 
Sino,  Naqshband  va  Navoiy  kabi  donishm and  bobolarim iz  o‘z 
hayotiy  kuzatishlari  va  tajribalarini  um um lashtirish,  insonga  xos 
xato  va  kam chiliklardan  saboq  chiqarish,  bashariyat  tom onidan 
to ‘plangan  bilim   va  tajribalarni  o'zlashtirish  orqali  faylasuf dara- 
jasiga  kolarilganlar.
U m um an  olganda,  bilim don  kishilarning  barchasini  ham  
donishm and  yoki  m utafakkir  deb  bolm aydi.  Haqiqiy  faylasuflar 
hayotda  nihoyatda  kam   b o lad i.  U lar  o‘z  davri  va  m illatining 
farzandi  sifatida  insoniyat  tarixiga  katta  ta ’sir  kolsatadi.  Xudo- 
ning  o‘zi  aql-zakovat,  iste’dod,  kuch-quvvat  ato  etgan,  yorqin 
tafakkurga  ega  b o lg a n   bunday  buyuk  shaxslar  umumbashariy 
taraqqiyot  miqyosida  tanilgan,  teran  insoni z  g‘oyalar,  m a’naviy 
boyliklarning  qadr-qim m atini  chuqur  anglaydigan  donishm and 
odam lar bolgan.
11


Kezi  kelganda  shuni  alohida  ta ’kidlash  lozimki,  hozirgi  davr­
da  bizda  falsafa  ixtisosligi  bo‘yicha  m a’lumot  olgan  mutaxassisni 
faylasuf  deyish  odat  tusiga  kirib  qoldi.  Aslida,  faylasuf  so‘zi  ana 
shu  tarzda  ishlatilganida  ushbu  sohaning  zamonaviy  mutaxassisi, 
uning  asoslarini egallagan,  m azkur yo‘nalishda tadqiqot olib bora- 
digan yoki ilmiy darajaga  ega b o lg an  kishilar tushuniladi,  xolos.
Falsafaning umumbashariy fan ekani,  uning bahs mavzulari va 
asosiy m uam m olarini belgilab beradi.  Shu m a’noda odam  va olam, 
ularning ibtidosi va intihosi,  hayoti va o ‘zaro munosabatlari,  inson 
tafakkuri,  tabiat va jam iyat taraqqiyotining um um iy qonuniyatlari 
falsafa  uchun  azaliy  muammolardir.  Shu  bilan  birga,  muayyan 
davrda  tuglladigan  va  hal  etiladigan  o lk in c h i  m uam m olar  ham  
boladi.  U lar  abadiy  m uam m olar  darajasiga  k o larilm asa-da,  o‘z 
davrining  talab  va  ehtiyojlaridan  kelib  chiqqani  uchun,  m uhim 
ahamiyat kasb  etadi.
Falsafa  yangi  g‘oyalarning  tug llish ig a  im kon  beradi.  Hayot, 
ijtimoiy  tajriba  bilan  uzviy  b o g liq   holda  rivojlanadi.  U   tarixiy 
davr bilan m ustahkam   aloqadorlikda  taraqqiy etadi.  H ar bir ta ri­
xiy  davr,  uning  oldiga  yangi  m asala  va  m uam m olarni  qo‘yadi. 
Falsafiy  m uam m olar  bevosita  hayot  zaruratidan  tu g llad i.  Aynan 
ular orqali falsafada  davrning  taraqqiyot tam oyillari va  o ‘ziga xos 
xususiyatlari  aks  etadi.  M asalan,  hozirgi  zam onda  yurtim iz  fal­
safasi  uchun  istiqlol  davriga xos  qonuniyatlar va xususiyatlarning 
falsafiy  asoslarini  izohlash  zarurati  shu bilan belgilanadi.
Falsafiy ta ’lim otlarda jam iyat  hayotining  barcha  sohalari  ta ri­
xiy  jarayonga  xos  tamoyillar,  ijtimoiy  guruhlarning  m anfaat  va 
kayfiyatlari,  tafakkur  usullari  o‘z  aksini  topadi.  Shuning  uchun 
ham   muayyan  ijtimoiy  kuch,  sinf,  guruh,  partiya  va  oqim lar  o‘z 
m aqsad-m uddaolari  va  g‘oyalarini  ilm iy  asoslashda  falsafadan 
foydalanadi.  Falsafadagi ustuvor  qarash va  qoidalar  davr  m ahsuli 
b o lg a n i  uchun,  zam onning  taraqqiyot  tam oyillari  va  m uam m o­
lari  unda  o‘z  ifodasini topadi.

Download 8,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   286




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish