Сўз боши маъруза материаллари

Мол айрбошлашнинг тараққий этиши
Меҳнатнинг биринчи йирик ижтимоий тақсимотининг чуқурлашуви ва иккинчи йирик меҳнат тақсимоти мол айрбошлашнинг ривожланишига, савдогар табақасининг вужудга келишига сабаб бўлди. Молайрбошлаш ибтидоий уруғчиликнинг илк босқичларидаёқ вужудга келган бўлсада уни амалга оширадиган махсус кишилар металларга ишлов берилиши даврларида шаклланди. Хўжалик ва маданий типларнинг табақаланиши ва “илғор иқтисодиёт” нинг бундан кейинги ривожланиши молайрбошлашни кўпроқ талаб қила бошлади.
Деҳқонларнинг чорвалари етарли бўлмаслиги уларни чорвадор аҳолидан гўшт, сут маҳсулотлари, тери, жун хусусан ер ҳайдаш учун ҳўкизлар олишни талаб қилар эди. Чорвадорлар эса ўз навбатида деҳқончилик маҳсулотларига эҳтиёж сезадилар шунингдек, ҳунармандчилик маҳсулотлари ҳам улар учун зарур бўлиб, уларни ҳам ўтроқ аҳолидан олишлари керак эди. Аммо, энг тараққий этган халқлар ҳам ўзлаштирма хўжаликдан бутунлай вос кечган эмаслар. Ҳозирги кунгача ўрмон неъматларини териш, молюскалар териш, турли меваларни териш табиатдан ўзлаштирма хўжаликнинг йўқ бўлмаганлигини кўрсатиб турибди.
Жамоалараро молайрбошлашнинг ривожланиши уруғчилик жамоа институтлари стриуктурасида ҳам қатор ўзгаришларга сабаб бўлди. Эндиликда (ибтидоий) меҳмондорчилик тушунчаси пайдо бўлди. Меҳмоннинг моли, жони бутун уруғ томонида ҳимоя қилинган. Ўз навбатида бошқа уруғлар ўз вакилларини қўллаб қувватлаган уруғ аъзоларини ҳимоя қилганлар. Ибтидоий халқларда хусусан кавказда ва дашт туркийларида қўноқчилик одати шундай шаклланган. Бу уруғлар ўртасида биродарлашувга сабаб бўларди.
Ҳунармандчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, ҳунармандчилик маҳсулотларини уруғ ичида эмас балки, унинг ташқарисида ҳам айрбошлаш имконини беради. Айрим ҳунармандчилик маҳсулотлари махсус айрбошлаш учун ясаладиган бўлди. Яъни заказ учун эмас, шерикчиликни давом эттириш мақсадида ясаладиган ҳунармандчилик маҳсулотлари пайдо бўлди. Примитив шаклдаги бозорлар вужудга кела бошлади. Бу каби бозорларни Тропик африка қабилалари орасида кўриш мумкин бўлиб, бозорга бир неча минг киши келишигача кузатиш мумкин.
Молайрбошлашнинг кучайиши билан айрбошлаш эквивалентига бўлган талаб ортиб борди. Айрбошлаш молининг ўлчами, нархи, миқдори сифати каби тушунчалар шакллана бошлади. Айрбошлаш эквивалети сифатида турли минтақаларда турли предметлардан фойдаланилган. Минтақада кам учрайдиган предметлар, қимматбаҳо ҳисобланган предметлар, экзотик ҳисобланган предметлар ва ҳоказолар айрбошлаш эквиваленти бўлган. Турли маржонлар, ит, чўчқа, айиқ, акула кабиларнинг тишлари, чиғаноқлар, тамаки барглари, какао, мато парчаси ва бошқалар айрбошлаш маҳсулотларини баҳолашда эквивалент бўлиб хизмат қилган.
Айрим минтақаларда айрбошлаш эквивленти сифатида илон бошлари ва чиғаноқлардан фойдаланилганлигини кўриш мумкин. Бу ҳақдаги тушунчалар ҳозирги тиллар ва пул бирликларида ҳам сақланиб қолинган. Мальдив оролларида кауру деб номланувчи илон бош чаноғидан фойдаланилган. Гана давлатининг ҳозирги пул бирлиги ашанти тилида чиғаноқ маъносини англатади. Аммо, пул бирлиги сифатида энг кўп қўлланилган ашёлар бу чорвачилик маҳсулотлари ва туз бўлганлиги археологик ва этнографик маълумотлардан яхши маълум. Қатор қадимий тилларда пул сўзининг айнан шу маҳсулотлар билан бир хил маънони англатишини кўришимиз мумкин. Масалан, санскритча рупия чорва маъносини англатади. Шунингдек, лотинча пекуна чорвани англатса, қадимги рус тилида скот (сокровиша) бойликни ангалатади.
Металларга ишлов беришнинг бошланиши билан металлар ҳам айрбошлаш эквиваленти вазифасини бажара бошлади. Европада бронза даврида энг кўп айрбошлаш маҳсулоти сифатида бронзадан фойдаланилганлигини археологик маълумотлар исботлайди. Этнографлар Африкадаги қолоқ қабилаларда метал пуллар молайрбошлашнинг ишончли воситаси эканлигини ёзиб қолдирганлар. Тропик Африкада содда ва крестсимон мис бўлаклари, кесиб олинган ва шакли турлича бўлган мис бўлаклари, темир мотигалар мол эквиваленти вазифасини бажарган.
Молайрбошлашнинг ривожланиши, уруғлараро алоқаларни мустаҳкамлашни талаб қилар эди. Бронза давридан бошлаб йўллар, кўприклар қуриш, ғилдиракли араваларда молларни ташиш, қайиқларда эшкаклар ва елканлардан фойдаланиш орқали юк ташиш бошланди. Мил.авв 2 минг йилликнинг ўрталарида юк ташиш ҳайвони сифатида отдан фойдаланиш бошланди. Кейинги минг йилликнинг бошларида эса юк ташиш транспортига туя ҳам қўшилиб, дастлаб Осиёнинг дашт минтақаларда фойдаланила бошланади. Туянинг бир ўркачли ва икки ўркачлилари мавжуд.
Узоқ масофаларга бориб молайрбошлаш кўп вақт ва катта кучни талаб қила бошлади. Шу сабабли савдогар табақаси етишиб чиққанлигини кўриш мумкин. Ибтидоий уруғчилик даврида дастлаб савдо билан уруғ етакчилари ва бигменлар шуғуллана бошлаганлар. Айрбошлаш эквивалентларини ўз қўлларида сақлаш улар учун катта обрў эътибор олиб келарди. Аммо, синфий жамиятларга ўтиш арафасида уруғ етакчилари узоқ вақтга уруғни тарк эта олмасликлари сабабли профессионал савдогар табақаси етишиб чиқди. Бу учинчи йирик меҳнат тақсимоти дея эътироф этилади.
Ишлаб чиқарувчилар ўз маҳсулотларига эмблемаларини тушира бошладилар, уларнинг ҳисобини ола бошладилар. Мил.авв 4 минг йилликка оид Олд Осиё минтақасидаги археологик ёдгорликларда лой шарчалар, уларга туширилган минатюра тасвирлари олимларнинг фикрича, савдога юборилган молнинг қиймати ва мол тегишли бўлган кишини англатган. Шундай қилиб, металларга ишлов бериш, ишлаб чиқарининг ўсиши, мол айрбошлаш уруғ ичидаги ижтимоий тартибларнинг емирилиб боришини таъминлади.
Синфий жамиятларга ўтиш арафасида ортиқча маҳсулотнинг вужудга келши ва ундан фойдаланиб янада кўпроқ маҳсулот жамғариш хусусий мулкнинг вужудга келшига замин ҳозирлади. Сўнгги уруғ жамоасининг охирларида хусусий мулкнинг вужудга келишида икки муҳим омилни санаб ўтиш лозим биринчиси ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва унинг ихтисослашуви ва меҳнатнинг индивидуаллашуви ортиқча маҳсулотни вужудга келишига сабаб бўлган бўлса, иккинчидан, ишлаб чиқаришнинг олий даражада ривожланиши ва айрбошлаш учун махсус маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилиши маҳсулотнинг бегоналашуви ва унга ҳам ички ва ҳам ташқи талабнинг ортишини келтириб чиқарди. Бу эса жамоа мулкининггина эмас, хусусий мулкнинг ҳам бегоналашувига олиб келди. Бир сўз билан айтганда, ишлаб чиқарувчини эксплутация қилиш имконини берди.
Дастлабки даврларда хусусий мулк айрим озиқ овқат махсулотларини жамғариш шаклида вужудга келган. Кейинчалик уларнинг ўрнини ҳунармандчилик маҳсулотлари, қуроллар, эъзозланадиган буюмлар хусусий мулк шакллари бўлган. Чорвачилик билан шуғулланувчи халқларда хусусий мулк биринчи навбатда чорва билан белгиланган. Айрбошлаш эквиваленти билан таниш халқлар эквивалент маҳсулотларни йиғиш ва уларни хазина сифатида сақлаб туриш орқали хусусий бойликларини ошириб борганлкиларини кўрамиз.
Сўнгги уруғ жамоасининг емирилиши даврида хусусий мулкнинг пайдо бўлишини археологик маълумотлар ҳам исботлайди. Қадимги Мисрдаги династияларга қадар бўлган қабрларда (армат маданияти) индивидуал маҳсулотлар рамзи тушириган буюмларни кўриш мумкин. Қабрларда ҳам уруғ жамоа белгилари эмас, балки индувидиал белгилар мавжуд. Хусусий мулкнинг вужудга келишини тугмасимон, чечевицасимон энеолит муҳрлари ҳам тасдиқлаб турибди. Шунингдек, Олд Осиё, Юнонистон ва Месопотамиянинг Халафа, Убайд ёдгорликларидаги белгилар ҳамда протоэлам муҳрлар ҳам хусусий мулкнинг энеолит давридаёқ вужудга кела бошлаганини кўрсатади.
Энеолит, бронза ва темир даврларига оид Европа ва Осиё минтақасидаги кўплаб археологик ёдгорликларда метал парчалар, қуроллар, безак буюмлардан иборат хазиналар топилганлигини кўриш мумкин. Бородина қишлоғи яқинида топилган хазина диний анъаналарга оид бўлса керак деган хулосага келинган. Бу ердан қандайдир бой жангчининг кумуш найзаси ва кумуш ханжари, олтин кумуш билан ишланган тўғнағич, нефрит болтаси топилганлиги буларнинг барчаси маҳаллий маҳсулотлар эмаслигини кўрсатади. Иккинчи бир томондан бу топилмалар уруғ ичида нотенглилик аломатларини кўрстиб берди.
Хитойнинг Инь ва асосан Чжоу даври қабрлари бир неча категориядан иборат эканлигини кўрсатиб беради. Қабрларда оддий кишиларнинг ва мураккаб тузилишга эга ва бойлик билан кўмилган кишларники эканлигини фарқлаш қийин эмас. Жанубий рус даштларидаги Майкоп қўрғони (3 минг йилликка оид) ҳақида ҳам шу хусусдаги фикрларни айтиб ўтиш ўринли. Бу ерда 11 метрли қабр тепаликда 6 метрли кумуш трубачалар кўтариб турган гулдор қимматбаҳо чодирда эркак киши кўмилган бўлиб, майит олтин, лазурит, феруза, сердолика, олтин ва кумуш буюмлар, мисдан тайёрланган меҳнат қуроллари ва жанг қуроллари билан кўмилган. Бу майитнинг уруғ жамоаси орасида катта бойлик тўплаган, хусусий мулкка эга шахс эканлигини кўрсатиб беради. Бу қабр ёнида мавжуд кичикроқ ва кўримсизроқ қабрларда икки аёл жасади топилган. Эҳтимол бу унинг қул чўрилари қабри бўлиши мумкин.
Дунёнинг кўплаб минтақаларида хусусий мулкнинг бир қисми уннинг эгаси ёнига кўмилиши одат тусига кирганлигини кўриш мумкин. Бойликларнинг қолган қисмлари уруғдошлар ва мулк эгасининг фарзандлари ўртасида тақсимланган. Мулк эгалари бигменлар бўлиб, қабила оқсоқоллари дастлабки вақтларда вафот этган мулк эгаси меросини тақсимлашда ҳакам сифатида иштирок этсаларда кейинчалик уларнинг ўзлари бу мулклардан улуш олиш, ёки тўлиқ эгалик қилиш йўлидан бордилар. Меланезияликларнинг Газел ярим оролида (Янги Британия ороллари) яшовчилар чиғаноқларни эквивалент сифатида ишлатади ва уларни сақлаб қўйиш учун етакчига берадилар ва у сақлагани эвазига уларнинг бир қисмини ўз манфаати йўлида ишлатади.
Американинг Шимолий Ғарбий минтақаларидаги квакиютль қабилалари етакчилари авлоддан авлодга қабиланинг ўзгалар қўлига тушиши мумкин бўлмаган мис пластиналарини етказиб келганлар. Унинг қимматбаҳо эканлиги сабабли у орқали квакиютль қабиласи етакчилари катта миқдорда хусусий бойлик тўплаганлар. Квакиютль қабиласининг етакчиларидан бирининг шахсий мулки 4 та катта қайиқ, 4 та қул, 40 та тюлен териси, 120 та жўка пўстлоғидан тўқилган ёпинчиққа эга бўлган. Иккинчи бир етакчи эса, 4 та катта қайиқ, 6 та қул, 60 та юнгдан тўқилган одеял, 200 та жўка пўстлоғидан тўқилган ёпинчиққа эга бўлган.
Катта миқдорда хусусий бойлик тўплаш уруғ ичида норозиликларни келтириб чиқариши табиий ҳол эди. Ҳали ижтимоий муносабатлар давлатлар даражасига ўсиб чиқмаган бир вақтда бу анчагина хавфли ҳам эди. Хусусий мулкнинг вужудга келиши уруғ ичида кескин ижтимоий муносабатларни вужудга келтирди. Уруғ ичида янги ва эски тартибларни жорий қилиш тарафдорлари шаклланди. Хусусий мулк тарафдорларига уруғ жамоасининг психологик қарашларини ўзгартириш лозим эди. Уруғ жамоа тартиблари уруғ ичида тенгсизлик бўлишига қаттиқ туриб қаршилик қиларди.
Ҳали синфий муносабатлар шаклланмаган ва давлат шаклларига ўтилмаган даврда бигмен ёки қабила етакчилари ўзларининг мавқеларидан ажралиб қолмасликлари учун тантанали зифатлар ўтказиш, уруғдошларга сахийлик билан инъомлар улашиш, шунингдек, қўшниларни меҳмонга чақириб туриш, муҳтожларга ёрдам кўрсатиш ишларини амалга оширганлар. Агар бу ишларни амалга оширмасалар улар ўз мавқеларидан ҳам бойликларидан ҳам ажралиб қолишлари мумкин бўлган. XVII – XVIII асрларда буғучилик билан шуғулланган Сибир халқларида агар кимнингдир буғулари сони 100 тадан ошиб кетса ва у ошиқча буғуларни ўзи уруғ аъзолари ўртасида тақсимлаб бермаси унинг подаси тортиб олинган ва айрим ҳолларда пода эга қатл этилган. Папуасларда ўз бойликларини уруғдошлар билан тенг тақсимланишини истамаган бигменга унинг яқин қариндошлари камондан ўқ отиб ўлдириши лозим бўлган. Улар камондан ўқ отиш вақтида; “сен ягона бой одам бўлишинг мумкин эмас, биз барчамиз тенг бўлишимиз лозим, сен фақатгина биз билан тенгсан” деб таъкидлашлари лозим бўлган. Шимолий Америка ҳиндуларидаги потлач, папуаслардаги чўчқа байрами бигменларни ўз молларини танатанали равишда уруғдошлар ўртасида тақсимлаш одати бўлиб ҳисобланади.
Айрим ибтидоий халқларда ортиқча маҳсулотга жодугарлик аломати деб қараш ҳар расм бўлган. Масалан Марказий Африкадаги бемба қабиласида омади юришган деҳқон ёки бортникни қабиладошлар жодугар сифатида қабул қилганлар. Мана шу сабабли биз юқорида номлари тилга олинган тадбирлар амалга оширилган. Шимолий Американинг шимолий ғарбий қисмидаги ҳиндулари потлачни одатда аширин ташкилотга кирганда, уйланаётганда, вафот этиб фарзандларига катта мерос қолдирганда, инициациядан ўтганда ташкил этганлар. Потлач бошланишида шахсий бойлик эгаси уни ғурур билан намойиш қилиб кейин бойлигини уруғдошларга тарқатиб берган. Бу унинг ўзи ва болаларига ижтимоий ҳаётда обрў ва ёрқин келажак учун зарур бўлган.
Синфий жамиятларга ўтиш олдидан хусусий мулк институтининг ривожланиши уруғчилик анъаналарини емириши билан бирга ерга бўлган жамоавий эгалик тартибларини ҳам бузилишига сабаб бўлди. Дастлаб меҳнат ыуроллари хусусий мулкка айланган бўлса, кейинроқ жамоа ерлари ҳам хусусий муллка айланиб борди. Аммо, ер узоқ вақт жамоанинг коллектив мулки сифатида сақланиб қолинди. Замонавий шароитларда ҳам айрим Африкадаги қабилаларда, Меланезия оролларидаги халқларда ер ундан фойдаланиб турган оиланинг фойдаланиш муддати тугагунга қадар мулки ҳисобланади. Кейин яна жамоа фондига айтарилади. Яқин вақтларгача Кавказ халқларида ҳам бу ҳолат бўлганлиги, ерлар 3 йил, 5 йил, 7 йил, узоғи билан 12 йил муддатда оиланики бўлиши ва яна жамоага қайтарилишини М. О. Косвен тадқиқ этган. Янги Каледония оролларида экин экилмайдиган ерлар ҳам жамоанинг мулки бўлиб ҳисобланади. Қадимги германларда ууғчилик тартиблари бузилиш жараёнида ер деҳқоннинг хусусий мулки бўлиб қолган.
Кўчманчи ва ярим кўчманчи халқларда яйлов жамоанинг мулки бўлгани ҳолда пода хусусий мулк бўлиб қолган. Кўчманчи халқларда синфий табақаланиш, ўтроқ халқларга нисбатан бирмунча суст бўлиб, бу табиий, иқтисодий омиллар билан боғлиқ эди.