Сўз боши маъруза материаллари



Download 268,88 Kb.
bet2/27
Sana17.07.2022
Hajmi268,88 Kb.
#817468
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27
Bog'liq
Ma\'ruza matni

Калит сузлар. тарих, ибтидоий, табиат, Ер, жамият, туда, уруг, жамоа.
Кириш. Олд тарих фанининг предмети ва бошка фанлар билан алокаси. Тарих арабча суз булиб табиат ва жамиятдаги утмиш вокеалар, вокейлик деган маъноларни англатади. Унинг улуглиги шундаки, бизга маълум булган фанларнинг хаммаси табиат ва жамият куйнида тугилган ва тугилади.
Тарих табиат ва жамият тарихидан иборат булиб, улар бир-бирлари билан узвий равишда богланган. Табиат тарихи Ер ва коинотдаги барча наосалар хакида, жамият тарихи эса башарият-инсон фаолияти хакида бахс юритади. Жамият тарихи табиат тарихининг давомидир. Шуни таъкидламок жоизки, коинот тарихи чексиз, чегарасиздир. Ер тарихи эса 5,5-5 миллиард йилга тенг. Ердаги тирик мавжудодлар тарихи эса 3,3-3 миллиард йиллик кадимийликка эга. Бошка тирик мавжудодлар каби инсон она Ер фарзанди хисобланади.
Яралмиш инсон улуг, тирик мавжудодларнинг энг олийси ва табиатнинг муъжизасидир. Олимларнинг фикрича башарият тарихининг илк боскичи 3-3,5 миллион йилга бориб такалади. Аммо башарият тарихи Ер ва бошка тубан мавжудодлар тарихига нисбатан жуда киска даврни уз ичига олади. Олимлар башарият тарихини бир-биридан фаркланувчи турли давр ва боскичларга булиб урганадилар.
Бир гурух олимлар уни ибтидоий, кулдорлик, феодал, капитализм, социолизм ва унинг сунги боскичи хисобланган коммунистик деб аталмиш ижтимоий иктисодий тузумларга булганлар.
Олимларнинг бошка гурухлари эса башарий тарихини ибтидоий, кадимги, урта асрлар, янги ва энг янги каби тарихий даврларга ажратилади.
Айрим тадкикотчилар эса утмишни ёввойилик, варварлик ва цивилизация каби тарихий даврларга булганлир.
Башарият тарихи кандай даврларга булинишидан катъий назар уларнинг энг кадимгиси ва бошка даврларга нисбатан узок давом этгани ибтидоий жамоа тузуми тарихидир. Янги далилларга кура кишиликнинг ибтидоий жамоа тузуми давримиздан 4-4,5 миллион йил илгари бошланган, унинг якунловчи боскичи милоддан авалги IV мингйилликнинг урталарига тугри келади. Аммо ибтидоий жамоа тузумининг сунги боскичларида ишлаб - чикаришнинг нотекис ривожланиши туфайли Ер юзининг муайян жойларида ибтидоий жамоа ва унинг колдиклари узок вактгача сакланиб колади. Шуни такидлаш лозимки, Бразилия чвнгалзорлари, Африка урмонлари, Филиппин ва Австралиянинг баъзи жойларида ибтидоий жамоа тузумининг сунги боскичи даражасида хаёт кечираётган кабилалар, этник гурухлар ва кишилар жамоаси хамон яшаб келмокдалар.
Олд тарих фани, ерда одамзоднинг пайдо булишидан табакалар ва илк давлатларнинг карор топишигача булган 4-4,5 миллионлик катта тарихий даврни камраб олади. Биринчи ижтимоий тузум ибтидоий жамиятнинг шакилланиши, ривожланиши ва табакавий жамиятга усиб утиш жараёнларини урганади ва тадкик этади.
Кишиликнинг шу илк боскичи ибтидоий жамият тарихи фанининг асосий мавзуси хисобланади. Жахон фаншунослигида ибтидоий жамоа тарихи ягона тарих фанининг алохида булимини ташкил этади. Кишилик жамияти тарихининг бошка даврлари куприк ёзма манбаларга асосланиб урганилади. Ибтидоий тарих археологик, антропологик, этнографик, лингвистик, археозоологик, археоботаник ва бошка манбаларга таяниб урганилади. Чунки ибтидоий жамоа тузуми даврида ёзув хам ёзма манбалар хам булмаган.
Хорижий мамлакатлардага айрим олимлар ибтидоий тарихни антропология-одам хакидаги умумий кан каторига кушадилар. Шуни унитмаслик керакки, антропология табиий фан булса, тарих шунингдек, ибтидоий жамоа тарихи сиёсий, ижтимоий фанлар каторига киради.
Ибтидоий тарихнинг номи масаласида хам олимлар орасида турли карашлар мавжуд. Ибтидоий давр тарихи билан шугулланган купгина олимлар, гарбдаги адабиётларда кулланган ва кулланиб келинаётган “тарихгача” деган атама ибтидоий жамоа тузумига мувофик эмаслигини таъкидлаб утадилар.
Баъзи олимлар кишиликнинг бу энг кадимга даврини “табакавий жамиятгача булган тарих”, “ёзувгача булган тарих” каби, мазкур жамиятнинг мохиятига унга мувофик келмайдиган номлар билан атайдилар.
Мавзу ва мантик жихатидан “Ибтидоий жамоа тарихи” деган атама кишиликнинг бу кекса, муйсафид даврига анча тугри келади.
Яна шуни таъкидлаб утиш керакки катор гарб тилларида “Ибтидоий”, “оддий”, “содда” сузлари синоним сифатида кулланилар экан. Аммо рус тилида “ибтидоий” билан “оддий содда” сузлар синоним эмас эканлар.
Хулоса шуки, кишиликнинг бу энг кадимги даврини “ибтидоий жамият тарихи” дейиш максадга мувофикдир, чунки у бизга маълум булган бешта ижтимоий-иктисодий тузумнинг илк боскичидир.

  1. Ибтидоий тарихнинг узига хос хусусияти ва унинг аҳамияти.

Ибтидоий жамоа тарихи билан шугулланган олимлар, археологлар, антропологлар ва этнографларнинг олиб борган тадкикотлари шуни курсатадики, ибтидоий жамоа тузуми узидан кейинги келадиган барча тарихий даврларга нисбатан мехнат куролларининг соддалиги ва улар хилининг озлиги билан белгиланади. Шунингдек уруг жамоаси давригача яшаган одамлар аклий ва жисмоний жихатидан уз такомилига етмаган эдилар.
Ибтидоий жамоа тузумининг тонгида илк одамларнинг тош, ёгоч ва суяклардан ясаган куроллари шунчалар содда эдики, бу уларнинг аклий жихатидан такомиллашмаганлиги, мехнат малакасининг пастлиги ва нихоят ишлаб чикариш тажрибасининг кам булганлигидан дарак беради.
Бинобарин, мехнат куроллари хилининг озлиги, соддалиги, курол ясаш техникаси-усулларининг ривожланмаганлиги, шунингдек уз имкониятларини билмаслик ибтидоий кишиларни табиат олдида, унда руй берадиган турли- туман дахшатли ходисалар, чунончи: ер кимирлаш, чакмок чакишлар, момокалдирок, вулкон отилишлари, сел-совур, тошкинлар, ер сурилишлари олдида ожиз ва химоясиз килиб куйган эди. Айни пайтда илк одамлар уша даврдаги хар турли йирткич ва ёввоий хайвонлар гирдобида яшар эдилар. Шундай экан ибтидоий одамлар турли йирткич ва ёввоий хайвонлар орасида якка-якка яшаб, уларга карши айрим-айрим холларда курашишларига имкон бермас эди. Шу таъкидламок керакки, ибтидоий кишиларни бу дахшатли кучлардан, ходисалардан, йирткичлар хамласию, азоб-укубатлардан, мехнат, шунда хам умумлашиб килинган ижтимоий мехнат куткара олар эди халос. Ибтидоий кишилар биргалашиб мехнат килишлари ва яшашлари натижасидагина кадамма-кадам табиатнинг дахшатли кучларини аста- секинлик билан енга борганлар.
Ибтидоий давр кишилари бирга яшаб биргалашиб мехнат килишганларида, умумлашиб йирткич хайвонларга карши курашмаганларида улар куршовида яшай олмас эдилар. аксинча уларга емиш булиб Ер юзидан йук булиб кетар эдилар.
Демак, умумлашиб яшаш ва биргалашиб мехнат килиш ибтидоий кишиларни табиатдаги ёвуз кучлардан осраб колди.
Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки уша даврдаги шарт-шароит ибтидоий аждодларимизни биргалашиб яшаш ва мехнат килишга мажбур этдики, бундай бирдамлик факат инсонга хос сифат булиб, у бошка жониворларда йук эди.
Биргалашиб яшаш ва мехнат килиш истеъмол махсулотларини, хамда, ишлаб чикариш воситаларини хамма учун умумий мулкка айлантирган эди.
Ибтидоий жамоа тузумининг хамма давр ва боскичларида умум мехнати натижасида хосил килинган озик-овкат ва бошка истеъмол буюмлари у ёки бу гурухда, уруг, оилада яшаган барча катта кичик кишилар уртасида баробар таксимланар эди. Лекин уша даврларда умумий мулк билан бир каторда хар бир кишининг шахсий буюмлари хам булган.
Кийим-бош, мехнат, жанговор ва ов куроллари ибтидоий кишиларининг шахсий мулки хисобланган. Ибтидоий жамоа тузумининг хамма даврларида ибтидоий кишилар яшаб турган ер, утлок, урмон, сув манбалари ва нознеъматларга хамманинг эгалик килиши, тенглик мавжуд эди.
Шундай экан ибтидоий жамоа тузуми даврида хусусий мулк хам мулкий тенгсизлик хам, табакалар хам, тудада ва уруг жамоасида айрим кишилар мехнатини бошка кишилар томонидан суйистеъмол килиш хам булмаган. Шундай экан уруг ва кабиладан алохида ажралиб турувчи нуфузли кишилар, бинобарин зуравонликка асосланган хокимият хам йук эди.
Шундай килиб кишиликнинг ибтидоий даврида ижтимоий табакалар булмаган, давлатсиз жамият эдики, Европанинг илгор фикрли олимлари уни хамма баробар, тенг булган ибтидоий коммунистик жамият деб таърифлаган эдилар.
Ибтидоий жамоа тузуми кишилик тарихининг энг кухна, энг дастлабки, айни пайтда энг оддий, содда шакли булиб, хариб 4,5-4 миллион йиллик катта тарихий даврни уз ичига олади. У хам бир-биридан хам ижтимоий, хам иктисодий, хам маданияти жихатидан фаркланувчи турли давр ва боскичларга булинади.
Тарихий нуктаи назаридан у ибтидоий туда ва уруг жамоаси даврларига, археологик нуктаи назаридан эса тош, мис-тош, жез ва илк темир даврларига булинади.
Ибтидоий тарихнинг туда даври археологик даврлаштиришнинг энг кадимги тош асрининг илк ва урта боскичига тугри келади.
Бу даврда одамзод шаклланишда давом этиб уз кули билан илк мехнат куролларини яратиб, сунъий олов хосил килишга эришда ва моддий маданиятга пойдевор тошини куйди. мазкур даврда маънавий маданиятнинг илк куртаклари хам шакилланди.
Шу таъкидлаб утмок жоизки, кишиликнинг ибтидоий туда даври бир жойда котиб колмади. Жамият тараккиётининг ривожланиш конуниятларига мувофик у ривожланишда давом этди ва уруг жамоасининг вужудга келиши учун замин яратди.
Милоддан аввалги 50-40 минг йилликларга келиб ибтидоий туда урнини уруг жамоаси даври эгаллади. Бу даврдаги энг буюк ходиса антропогенез жараёнининг тугалланиши ва хозирги киёфадаги одамларнинг вужудга келиши эди.
Уруг жамоасининг вужудга келиши ибтидоий жамоа тузуми давридаги энг катта бурилиш эди.
Уруг жамоасининг вужудга келиги муносабати билан жамият хаётида бирин-кетин катта-катта узгаришлар юз бера бошлади.
Уруг жамоаси даврига келиб, одомзод Ер шаридаги 6 китъанинг 5 таси буйлаб кенг таркалади.
Шу таъкидлаб утиш керакки, узок давом этган тош асри катор йирик кашфиётлар амлга оширилганлиги билан кузга ташланадики, бу эса уз урнида инсониятнинг бундан кейинги бутун ривожига жиддий таъсир курсатган.
Худди шу тош асри давомида одамлар олов хосил килиш ва ундан фойдаланиш санъатини эгалладилар. Айни пайтда ибтидоий кишилар кийим-бош, ук-ёй, кайик, чана, чанги каби харакат воситаларини кашф этиб, бошпана куришни такомиллаштирдилар. Тош, ёгоч ва суякдан турли-туман мехнат, ов ва жанговор куроллар, уй-рузгор буюмларни яратдилар. Тош асрининг якунловчи боскичи хисобланган неолит-янги тош асрида эса кулолчилик ва тукимачилик ишлаб чикарилиши узлаштирилди. Тош асрининг охири хисобланган янги тош даври куроллари ишлаш техникасида силликлаш, пардозлаш, арралаш ва пармалаш каби янги усуллар ихтиро этилди. Шу даврда кишилик жамиятнинг иктисодий хужалик хаётида жуда ахамиятга молик бурилиш содир булди. Бу овчилик ва термачиликка асосланган узлаштирувчи хужаликдан дехкончилик ва чорвачилик ишлаб чикариш хужалигига усиб утиш эди. Хужалик сохасидаги бу бурилишни тадкикотчилар хусусан машхур инглиз археологи Г.Чайлд “неолит революцияси” - “янги тош асри инкилоби” ,- деб атайдилар. Унинг энг мухим натижаларидан бири ортикча озик-овкат махсулотларининг ишлаб чикарилиши эди. Ортикча озик-овкат ишлаб чикариши туфайли хужаликнинг баркарорлиги бекиёс даражада усди. одамларнинг турмуш даражаси анча яхшиланди, ахоли сони усиб, ижтимоий тузум таркибини мураккаблаштириш учун шарт-шароит яратди. Неолит-янги тош даврида Ер шарининг кулай, одам яшайдиган баъзи жойларида тарихий хужаликнинг дастлабки нотекис ривожланиш яккол намоён була бошлади.
Милоддан аввалги 6-3 мингйилликлар орасида маъданлар-аввал мис, сунг жез кашф этилди. Улардан мехнат куролларининг ясалиш мехнат унумдорлигини бирмунча оширди. Бу эса уз урнида ортикча озик-овкат махсулотларини етиштиришга имкон яратди. Шу даврдан бошлаб дехкончилик, хунармандчилик, чорвачилик ва савдо-сотик аста-секин ривож топабошлади. Бунинг окибатида мехнатнинг биринчи, иккинчи ва учинчи ижтимоий таксимоти учун шарт-шароит яратиб, кишилар орасида мулкий тенгсизлик ва табакаланиш пайдо булишига олиб келди. Булар эса уз урнида жамият бошкарув тизимида жиддий узгаришларга сабаб булди. Нихоят Миср, Месопатамия, Кичик Осиё, Юнонистон, Эрон, Хиндистон ва Хитойда илк давлатларнинг ташкил топишига олиб келди. Шуни алохида таъкидламок жоизки, моддий маданият мехнат куроллари, уй-жой, кийим -бош ва кишиларнинг кундалик хаёти учун зарурий буюмлар ибтидоий жамоа тузуми даврида кашф этилди. Ибтидоий инсон узининг акл-заковати, тили,
тафаккури ва ахлок одоби билан табиатдаги бошка олий даражадаги мавжудодлардан тубдан фарк килган. У узининг акл-заковати, тафаккури ва улар билан чамбарчас боглик мехнат фаолияти туфайли кишиликнинг маънавий маданиятига хам асос солди.
Буларнинг барчаси бу кекса утмиш ва унда яшаган кишилар мехнатфаолияти хар кандай шароитда замонамиз ва келажак авлодларнинг хаммаси учун гоятда кизик давр булиб колади. Чунки бу давр энг кейинчалик буладиган янада юксакрок тараккиётни шакилланиши учун замин хозирлади. Буларнинг барчаси замонамиз учун, келажак учун бекиёс ахамиятга эга эканлигини курсатувчи далилдир. Ибтидоий давр кишиларининг хужалик, моддий ва маънавий маданият сохаларида эришган ютукдари баъзи олимларнинг ибтидоий ёки “вахший” одамни “нодон” деб билдирган фикрларига карши ёркин далилий исботдир. Олд ибтидоий тарихнинг мохияти шу билангина кифояланмайди ва чекланмайди.
Ибтидоий жамият тарихи хакидаги маълумотларни билиш назарий жихатдан ташкари бир катор амалий ахамиятга хам эгадир. Ибтидоий жамоа тарихини чукур урганиш эса, ибтидоий жамоа тузумининг турли боскичларида, шунингдек ибтидоий жамоа, кабила ва халклар хаётини кайта куришларида мухим ахамият касб этиши мумкин.
Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, инсоният жамият хаётидаги купдан-куп вокеалар ва нарсалар ибтидоий жамоанинг уша кекса ва кадимий замонларида шаклланади, вужудга келди ва ривож топди.Шу боис ибтидоий жамоа тузуми кейинги даврдаги хамма тузумлар ва кишилик маданияти тарихининг пойдевор тоши, асоси десак муболога булмас.Ибтидоий жамоа тузуми унинг мохияти ва ахамияти хам шундадир.
Мавзу юзасидан саволлар:

  1. Ибтидоий тарих нимани урганади?

  2. Тарихий даврлар хакида маълумот беринг?

  3. Илк давр одамлари хакида кайси тадкикотларни биласиз?

Мавзу буйича тавсия этилган адабиётлар руйхати
Асосий адабиётлар:

  1. Roger Lewin and Robert A. Evolution the human story, Principles of Human Evolution. Great Britain, 2011, oley, 2nd ed., Blackwell, 2004.

  2. Roger Lewin. Human evolution: an illustrated introduction / 5th ed. Blackwell, 2005.

  3. Вишняцкий Л.Б. Введение в преисторию. Проблемы антропогенеза и становления культуры: - Кишинев: Высшая Антропологическая Школа, 2005.

2-МАВЗУ. ДАВРЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ.
РЕЖА:
1. Даврлаштириш турлари.

  1. Илк тарих давр ва саналари.

  2. Саналарни аниклаш усуллари.

Калит сузлар: геологик ва археологик, тарихий даврлаштириш, саналар, саналарни аниклаш усуллари: радиоуглерод, калий-аргон, радиометрик, дендрахронология.


Даврлаштириш турлари. Илмий адабиётларда давр - жамият тараккиётида мухим вокеа, ходиса юз берган, хукм сурган ёки узига хос хусусияти билан ажралиб турадиган маълум вакт оралиги сифатида изохланади. Даврлаштириш бу инсоният жамияти тарихини бир-биридан фарк килувчи муайян даврларга ажратиш демакдир. Кишилик жамиятида содир булган вокеалар ва хужжатларнинг содир булган вактини аник, муайян тартибда аниклаш билан шугулланувчи ёрдамчи сохаси бу хронология дейилади.Демак хронология вокеа содир булган вактни -соатни, куни, ойи, йили, асри ва минг йилликларнинг ёшини нисбий ёки аник тарзда белгилайди.


Жахон халклари тарихи мукаррар равишда бири иккинчиси билан алмашинуви бешта тарихий даврга булинади. Улар ибтидоий жамоа, кадимги, урта, янги ва энг янги тарихий даврлардир.
Уларнинг энг дастлабкиси илк тарих ёки ибтидоий жамоа тузуми хисобланади. У ер куррасида одамзод пайдо була бошлаган вактдан бошлаб ибтидоий гала, уруг, уругчилик тузумининг вужудга келиши, уругчилик тузумининг емирилиши, мулкий тенгсизлик табакалар ва давлатнинг келиб чикишигача булган катта тарихий даврни уз ичига камраб олади.Инсоният илк тарихининг энг мухим муаммоларидан бири унинг давр ва санасини аниклашдан иборатдир. Бу деган суз инсоният тарихинингилк даврида содир булган, кашф этилган нарса ва ходисалар качон, кайси вактда вужудга келганлигини билишдир.
Илк тарих давр ва саналари. Ер тарихининг геологик даврлари хакида умумий маълумот.Маълумки Ер олимларнинг берган маълумотларига кура биз яшаб турган заминнинг бунёдга келиш тарихи беш миллиард йилга бориб такалади. Курраи заминимиздаги барча нарсалар-усимликлар, хайвонот олами, шунингдек катта-кичик тирик мавжудодлар, шунингдек инсон хам Ер махсули ва унинг хосиласидир.
Ердаги хар бир буюм, хар бир нарса, хайвонот олами, ва усимликлар дунёси шунингдек инсониятнинг хам уз тарихи бор. Бу тарих иккига-табиат ва жамият тарихига булинади. Табиат ва жамият тарихи бир-бири билан чамбарчас богликдир. Лекин улар узига хос хусусиятлари билан бир-биридан фаркланадилар. Табиат ва жамият тарихини урганиш шу соха олимлари олдидаги долзарб масалалардан бири хисобланади. Табиат ва жамият тарихини урганишда турли илмий манбаларга мурожат килинади.
Табиат ва инсоният жамияти тарихининг уз тараккиёт даврлари мавжудки, уларнинг тараккиёт даврларини аниклаб олмасдан туриб чукур урганиб булмайди.
Юкорида таъкидлаб утганимиздек, дастлаб Ерда хеч кандай хаёт булмаган. Геолог олимларнинг берган маълумотларига кура Ер тарихини геология нуктаи назаридан архей.протеразой, мезозой ва кайнозой даврларига булинади.
Архей даврида жуда оддий тирик мавжудодлар кук-яшил сув утлари пайдо булган. Архей даври 800-900 миллион йил давом этган.
Протерозой даврида куп хужайрали хайвонлар - булутлар. радиал симметрияли, икки томонлама симметрияга эга булган шаклдаги хайвонлар кенг таркалган. Улар орасида халкали чувалчанглар, бугимоёклилар. моллюскалар, кискичбака, чаёнлар, игна танлилар хамда умурткасиз хайвонларнинг бошка турлари вужудга келган. Протеразой даври 2 миллиард йиллар чамаси давом этган.
Ер шарининг палеозой даврида эса кучли тог хосил булиш жараёни давом этган. Бу даврда сув ва курукликда яшайдиган усимлик ва хайвонот олами анча бойиган. Палеозой даври 350 миллион йил давом этган. Бу даврда куруклик ва сувдаги усимликлар дунёси илгаригига нисбатан анча бойиган ва купайган.
Мезозой даврида эса умурткали хайвонлар орасида судралиб юрувчилар купайиб, янги-янги турларни келтириб чикарган.
Бу даврда буйи 5-6 метрли утхур ва йирткич динозаврлар, тимсохлар, тошбакалар, кушларнинг аждодлари, баликлар, маллюскалар ва бошка хайвонлар купайган. Мезозой даври 130 миллион йил давом этган.
Кайнозой даври геологик даврнинг сунгиси булиб, у икки боскичга булинади. Бири учламчи, иккинчиси туртламчи даврлардир. Кайнозой даври 60-70 миллион йил давом этган. Учламчи давр охирига келиб хозирги усимлик ва хайвонот олами янада купайиб ривож топган. Учламчи давр охири ва туртламчи давр геологик катламлар орасида алохида боскични ташкил этган. Учламчи давр охирида пайдо булган мастадонт, мамонт, даранда тишли йулбарслар, катта шохли бугилар ва бошка хайвонлар туртламчи давр мобайнида халок булдилар.
Бу даврда Евросиё ва Шимолий Американинг каттагина худудлари турт марта муз билан копланган. натижада шу худудларда яшаган хайвон ва усимликлар совукдан халок булишган. Музолди худудларидаги баъзи усимлик ва хайвонлар яшаб колганлар.
Узланиш туфайли жахон океанларининг сатхи 60-90 метр пасайган. натижада Европа билан Англия, Осиё билан Шимолий Америка, Хинди - Хитой ярим ороли билан Зонд архипелаги уртасидаги куруклик хосил булиб, бу куруклик оркали узаро алокалар вужудга келган. Бу эса уша ерлардаги яшаган хайвон ва усимликларнинг миграцияси кучиши учун имконият тугдирган. Кайназой даврининг туртламчи боскичига келиб Ерда буюк бир ходиса, мужиза юз бердики, бу одамзоднинг пайдо булиши эди. Шу туфайли туртламчи даврни антропоген хам дейилади.
Антропоген деб аталмиш туртламчи давр уз навбатида эоплейстонец. плейстонец ва голоцен каби боскичларига булинади.
Эоплейстонец куйи ва юкори плейстонец эса куйи, урта ва юкори плейстонец боскичларига булинади.
Туртламчи даврда Ерда Дунай, Гюнц, Миндель ва Вюрм каби музликлар, Гюнц-Миндель, Миндель-рисс ва Рисс-вюрм каби музликлараро давр булиб утди. Туртламчи давр карийб 3-2 миллион йиллик тарихий даврни камраб олади.
1960 йиллардаги археологик ва антропологик кашфиётларни назарда тутилса одамнинг шаклланиш даври учламчи даврнинг охирлари ва туртламчи даврнинг куйи эоплейстонец боскичига тугри келади. Аммо 60-90 йилларда археология ва аниропология сохасида кулга киритилган ютуклар одамзод шаклланишининг илк боскичи 4,5-4 миллион йилга бориб такалади. Энг сунги кашфиётларга таянган баъзи тадкикотчилар Ер юзида одамзод беш олти миллион йил илгари пайдо була бошлаган деган илмий фаразларни илгари сурмокдалар. Шундай экан одамзоднинг пайдо була бошлаш жараёни туртламчи даврда эмас балки учламчи давр охирларига бориб такалади. шундай килиб Ер тарихининг сунгги геологик даврлари, айникса учламчи ва туртламчи даври одамзоднинг пайдо булиш ва ривожланиш жараёнлари билан билвосита ва бевосита богланиб кетар экан. Учламчи ва туртламчи даврлари геологик катламлари ибтидоий туда-кадимги тош асри ёдгорликларининг ёшини аниклашнинг энг мухим воситаларидан бири экан.
Ибтидоий жамият давр ва боскичлари. Маълумки моддий буюмлар ибтидоий жамият тарихининг урганишнинг энг мухим омилларидан бири хисобланади, лекин ибтидоий даврга мансуб моддий буюмларининг ёши аниклансагина у утмишни урганишнинг асосий манбаи булиб колади.
Аммо ибтидоий жамоа тарихини даврларга ажратиш ва даврлар санасини аниклаш нихоят даражада мураккаб масаладир. Бу масалани хал этишда олимлар даврлаштиришнинг турли йул ва усулларини куллайдилар. Демак кишилк жамиятини даврлаштирмай туриб унинг хеч кайси булими, шунингдек ибтидоий жамоа даври хам урганилмайди. Ибтидоий жамоа тузумини даврлаштиришда тарихий жараён-муайян замон, давр ва асрларга булинади.
Шуни таъкидламок керакки, тарихчилар орасида ибтидоий жамоа тарихи буйича ягона даврлаштириш тизими мавжуд эмас. Бу масалани хал этишда тадкикотчилар турли йул ва усулларни куллайдилар.
Тарихчи олимларнинг бир гурухи ибтидоий жамият тарихини ижтимоий муносабатлар белгисига караб икки боскичга буладилар. уларнинг биринчиси ибтидоий туда булиб, иккинчиси уруг жамоаси давридир.
Ибтидоий туда одамзод пайдо булгандан бошлаб милоддан аввалги 50­40 минг йилликларгача булган 4,5-4 мингйиллик катта тарихий даврни уз ичига олади.
Уруг жамоаси эса мил.авв. 50-40 мингйилликдан IV-I мингйилликлар орасидаги даврни камрайди. Аммо ер юзининг баъзи жойларида уруг жамоаси анча кейинги даврларгача чакланиб колган. Уруг жамоаси уз урнида она ва ота уруги жамоаларига булинади. Аммо купчилик тарихчилар кишиликнинг бу бошлангич даврини уч боскичга: ибтидоий туда, уруг жамоаси ва ибтидоий жамоа тузумининг емирилиш боскичларига буладилар. Ибтидоий жамоанинг емирилиш даври “харбий демократия ва кушни жамоа” деб хам аталади.
Археолог олимлар эса ибтидоий давр кишилари уз моддий-маданий буюмларини нимадан ва кандай усулда ясаганликларига караб уч даврга буладилар. Шу таъкидлаб утиш жоизки, ибтидоий кишилар уз куролларини тошларнинг турли навларидан, ёгочдан, суякдан, мисдан, жездан ва нихоят темирдан хам ясаганлар. Лекин курол ясашда асосий хом ашё тош, мис, жез ва темир эди. Шу туфайли археолог олимлар кишиликнинг ибтидоий даврини тош, жез ва темир даврларига булганлар.
Ибтидоий жамият тарихини урганишда юнон дидактик этносларнинг ахамияти каттадир.
Бу жихатдан юнон шоири Гесиоднинг “Мехнат ва кунлар” поэмаси диккатга сазовордир. Мутахасислар, хусусан Геродод ва бошка юнон мутаффакирлари Гомер билан Гесиодни бир даврда яшаган деб айтадилар. Хозирги замон илм-фани Гесиодни Гомердан аняа кейин яшаганлигини исбот килган. Гесиод миллодан аввалги VII асрнинг бошларида яшаган деб фараз килади. Г есиод биринчилардан булиб, кишиликнинг илк ва кулдорлик даврини бешта тарихий даврга булган. Г есиод ер юзида яшаган инсонларни беш авлодга булади. Бу авлодларнинг яшаш тарихи аста-секин разолатга юз тутишдан иборатдир. Бошкача айтганда Гесиод узигача булган даврни беш даврга булади. Бу беш авлод яшаган даврнинг биринчи ер тарихининг олтин давридир. Бу кишиликнинг ибтидоий даврига тугри келади. Бу даврда одамлар мехнат ва азоб-укубатнинг нималигини билмайдилар. Туну кунлари уйин-кулгида фарогатда утади, хаётнинг бугун ноз-неъматлари бу бахтиёр одамларга табиатнинг узи етказиб беради, улар бир-бирларига ёмонлик килмасдан тотувлик билан хаёт кечирадилар. Улар улганларида хам бамисоли уйкуга кетгандек охистагина дунёдан утадилар. Бирок олтин давр абадий давом этолмайди, унинг урнини кумуш даври эгаллайди. Демак иккинчи даврда яшаган авлодлар яъни кишилар олдингилари сингари бахтиёр булмасдан, бебош буладилар, маъбудларга ихлос куймайдилар, шу сабабли Олимп хукмрони улардан кахрланиб, ер каърига киритиб юборади.
Учинчи давр мис давридир. Бу даврда яшаган одамлар сира хам олдингиларига ухшамаган, мехр-шавкатдан бехабар, жангбозликдан. кон тукишдан бошка нарсани билмаган кишилар эди. Бирок канчалик ёвуз, канчалик золим булишларига карамай, булар хам улимдан кочи кутулолмайдилар.
Туртинчи давр бу-марду майдонлар, баходирлар даври; улар узларидан олдин утганларга караганда рахмдил, мурувватли эдилар-у, аммо бу азаматларнинг куплари Троя остонналаридаги конли жангларда, денгиз тулкинларида кирилиб кетадилар.
Гесиод уз замонасини ярамас эхтирослар, пасткашликлар авж олган бешинчи даврга киритади ва бу даврни темир даври деб атайди.
Гесиод ер юзида яшаган инсонларни беш авлодга булади.
Бу: 1. Олтин давр

  1. Кумуш давр

  2. Мис давр

  3. Марди майдон баходирлар даври

  4. Темир даври.

У узигача булган тарихни беш даврга булган. Демак Гесиод кишиликни даврларга булган шоир-мутафаккир эди.
Кишиликнинг ибтидоий даврини биринчи булиб тош, мис, жез ва темир асрларига ажратган киши машхур римлик файласуф ва шоир Лукреций Кар (99-55) эди.
Кейинги даврларда яшаган археолог олимлар Лукреций Кар фикрларига асосланиб археологик даврлаштиришни янада мукаммалаштирдилар. Аввало тош асрининг узи кадимги, урта ва янги асрларига булиниб, фанда кадимги тош асрини палеолит, урта тош асрини мезолит, янги тош асрини эса неолит деб аталади.
Кадимги тош асри ёдгорликлари мажмуалари шелльгача ёки олдувай, кадимги ашелль ёки аббевиль, ёки шелль, урта, сунги ашлль ва мустье боскичларига булинади. Кадимги тош асрининг энг кадимги чегараси 4,5-4 миллион йилга бориб такалса сунги даври эса 50-40, баъзан 40-35 мингйилликлар билан чегараланади.
Сунги палеолит эса 40-12 мингйилликлар орасидаги даврни уз ичига олиб, ориньяк, солютрий ва медлен маданиятларига булинади.
Мезолит даври эса азиль, траденуаз, неолит эса астурий, маглемоза, ошхона уюмлари ва триполье каби муайян маданиятларини уз ичига олади.
VI-IV асрлар неолит ёдгорликлари Европанинг марказий, гарбий ва жанубй улкаларида, шунингдек Осиёда хамда Африканинг куп жойларидан топилган булиб. унинг санаси милоддан аввалги 6-3 мингйилликларни уз ичига олади.
Неолит давридан сунг энеолит - мис тош асри бошланиб, бу даврга мансуб ёдгорликлар Ер юзида сийрак таркалган ва жойларда милоддан аввалги IV-III мингйилликларни уз ичига олади.
Энеолит давридан сунг эса мис билан курготин ёки калайни кушиб муайян иссиклик даражасида эритиш натижасида жез (бронза) маъдани олинади. Ибтидоий кишилар мехнат куроллари ва уй хужалик буюмларини, шунингдек зийнат буюмларини жездан ясаганлар. Шу туфайли бу даврни жез даври деб аташади. Жез даври милоддан аввалги II мингйилликдан I мингйиллик бошларигача давом этган.
Жез асридан сунг Ер шарининг одам яшайдиган куп худудларида темир даври бошланади. Темир даврининг илк боскичи ибтидоий жамоа тузумининг сунггм боскичига тури келади.
Ибтидоий даврни чукур урганиш учун геологик, тарихий ва археологик даврлаштиришни узи кифоя килмайди. Бу жихатдан инсоният жамият тарихини антропологик боскичларига булиш бу мураккаб масалани ёритишда мухим урин тутиш мумкин. Одамзод антропологик жихатдан архантроп, палеонроп ва неантропларга булинади. Одомзоднинг бу уч тури баъзи жихатлари билан бир-бирига ухшасада аммо улар даврий, жисмоний, аклий ва морфологик жихатидан бир-бирларидан фарк киладилар. Шулардан энг кадимгиси архантроплар булиб, сунгиси нентроплардир.
Архантроплар археологик жихатидан тош асрининг илк боскичида олдувайгача, олдувай, шелль ва ашелль даврларида тарихий нуктаи назаридан ибтидоий туда даврининг дастлабки боскичларида яшаб утганлар. Бу геологик даврлаштиришнинг эоплейстоцендан ва урта плейстоцен оралигидаги даврга тугри келади.
Палеонтроплар эса археологик даврлаштиришнинг мустье даврларига, тарихий даврлаштириш буйича ибтидоий туданинг иккинчи боскичига тугри келади.
Неонтроплар эса археологик даврлаштиришнинг кадимги тош асрининг сунги боскичи- сунгги тош асрига мезолит, неолит, энеолит, жез, илк темир даврларига тарихий даврлаштиришнинг эса уруг жамоаси ва унинг бузилиши даврига тугри келади.
Тарихий жихатидан ибтидоий туда археологик жихатидан кадимги пелеолит даври кишилари Дунайдан Вюрм музликлари оралигидаги даврда яшаганлар. бу геологик даврлаштиришнинг эоплейстонец ва плейстонец даврларига тугри келади.Мезолит ва илк темир асри кишилари эса геологик жихатдан голоцен даврида яшаганлар.
Саналарни аниклаш усуллари.
Ашёвий буюмларни санасини, яъни ёшини аниклашда археология, геология, палеоантропология, палеоклиматология, археозология, археоботаника, палеография, кимё, физика, тилшунослик, информатика ва бошка фанлар кулга киритган маълумотлар мухим ахамиятга эгадир.
Даврлаштириш усуллари
Палеолит даври одамлари хаёт тарзини тиклаш, тош даври манзилгохлари одам колдикларини тадкик ва тахлил этиш мазкур манзилгохни археологик разведка килиш ва казиш билан бевосита богликдир. Ушбу археологик тадкикотлар хужжатлари муайян технологик усуллар ёрдамида кайд этилади. Мазкур кайта тиклаш субъектив, гоминидлар феъл атворининг купгина жихатларини назардан четда колдириши, яъни ноаник фактларга асосланган булиши мумкин. Шу боис замонавий этнографик, этологик, топонимик ва геологик тадкикотлардан эксперемент сифатида фойдаланиш, улардан кимматли маълумотлар олиш мумкин, аммо улардан жуда эхтиётлик билан фойдаланиш лозим.
Сунгги йиллар ичида олимлар ибтидоий жамият тарихининг нисбий ва мутлак аник санаси-ёшини аниклашнинг янги усулларини кашф этиб, уларни синовдан утказдилар.
Булар геохронология, радиометрик, радиоуглерод, дендрохронология, археомагнит, калий-орган ва бошка усуллардир. Мазкур усуллврни фанда куллаш натижасида ибтидоий жамият тарихини даврларга булиш, даврлар санасини аниклашда яхши натижаларга эришилди.
Радиоуглерод усули.
У ёки бу археологик ёдгорликларнинг маданий катламларидан топилган дарахт, кумир, хайвон ва одам суякларининг ёшини аниклашда радиоуглерод услубидан кенг фойдаланилмокда.
Олимларнинг тадкикотлари натижасида азот атомларига космик нурларнинг таъсири остида атмосферада атом огирлиги С 14- карбон -14 булган углероднинг радиоктив изотопи муттасил равишда туплана бориши кузатилган.
Атмосферадан эса уни усимликлар ютади, радиоктив изотоплар эса усимликлар ва нафас йуллари оркали хайвон ва одам танасига сингади. Хайвон ва усимликлар хайвон халок булар экан карбон 14 хам емирила боради. Олимларнинг тадкикотлари шуни курсатадики, карбон 14 нинг ярим емирилиши даври 5730 йилга тенг экан. Карбон -14 нинг емирилиш даражаси билиб олингач хайвон, одам ва усимликларнинг яшаган вакти аник булиб колар экан.
Дендрохронология усули.
Археологиядаги куплаб саналарни аниклаш усуллари, шу жумладан дарахт кундасидаги доира ёки халкаларга караб даврлаштириш усули Ер иклимига куёш нурларининг таъсирини урганган наноархеолог А.Е.Дуглас томонидан фанга киритилган. Шуни хам таъкидлаб утиш жоизки, дарахтларнинг йиллик халкаларига караб унинг кесилган вакти бир йилгача аникликда билиб олинади. Бу дендрохронологик усулдир. Мазкур усул билан археологик ёдгорликларнинг маданий катламларидан топилган дарахт ва ёгоч буюмлар синчиклаб урганилади ва йиллик халкалар хисоблаб чикилади.
Дуглас купгина дарахт турлари, асосан каттик дарахтлар усиши хар йили муайян халкаларининг кушилиши билан усишини билган, хамда хар бир халка уша йил иклими, атроф-мухит хакида маълумотлар саклаб колиши назариясини илгари сурган. Хрзирда замонавий компьютер технологиялари ёрдамида дендрохронологистлар аник илмий маълумотлар олиш имконига эга булишмокда.
Сунгги йилларда археологик ва антропологик ашёларнинг санасини аниклашда калий-аргон (К14-Кг40) усули хам кулланилмокда. Калий-аргон усули ёрдами билан таркибида калий булган вулкон маъданларнинг ёшини аниклаш мумкин экан. Мазкур усул 1950 йилларда Калифорния университети олимлари томонидан ишлаб чикилган ва амалиётга олиб кирилган..
Археологик ёдгорликларнинг маданий катламларидан ковлаб олинган сопол идиш ва уларнинг парчаларини ёшини аниклашда археомагнит усули жахон археологиясида кенг кулланмокда.Олимларнинг тадкикотлари шуни курсатмокдаки, сопол буюмларга ернинг магнит майдони таъсир этиб, у сопол идишда узок вакт узгармаган холда сакланиб колар экан.
Сопол буюмларнинг магнитланиш даражасига кура, Ернинг магнит майдони чизиклари тортилади ва сополдан ясалган буюмларнинг ёши аникланади.
Археомагнит усули билан кадимий сопол буюмларнинг вактини плюс 25 йил хато билан аниклаш мумкин экан.
Радиометрик усул
Вактни аниклашнинг замонавий усуларидан бири бу радиометрик усул булиб, радиоактив атомларни тахлил этиш ва улардаги узгаришлар ёрдамида аникланади.
Илк тарихнинг давр ва санасини аниклашнинг юкорида курсатилган усулларидан ташкари яна бошка усуллари хам борки, улар фтор, коллаген, уран ва азот усулларидир. Бу усуллар суякнинг минералланиш яъни органик моддаларнинг анорганик минераллар бирикмаларига айланиш жараёнига асослангандир.
Маълумки ибтидоий даврга мансуб ёдгорликларнинг маданий катламларидан тош, ёгоч, кумир, кул, мехнат куроллари билан бир каторда одам ва хайвон суяклари хам топилган. Шубхасиз ер остида узок йиллар давомида кумилиб ётган одам ва хайвон суяклари асл холича сакланиб кола олмади. Куп йиллар мабойнида тупрок ичида ётган суяклар ичига тузлар кириб унинг органик кисмини аста-секин емиради. Окибат натижада суякнинг кимёвий таркиби узгаради. Суякдаги минерал ва минералсиз кисмларнинг нисбати узгариб кетади.
Олимларнинг хулосаларига кура суяк канча кадимийрок булса унда коллаген (оргеник) модда ва уран моддалари купрок булар экан. Хайвон ва одам суякларининг ер остида узок кумилиб ётишидан суяклардаги оксил моддалар камайиши боси улардаги азот камаяр экан.
Кейинги йилларда Англия, Америка Кушма Штатлари, Франция, Г ермания, Польша, Россия, Япония ва бошка катор мамлакатлардаги олимлар археологик даврлаштириш ва ашёвий далилларнинг ёшини аниклаш борасида жуда катта иш олиб борилмокда. Бу ютук ва кашфиётлар ибтидоий жамият тарихининг ёшини аникрок билишга имкон бермокда.
Олимлар даврлаштириш ва ибтидоий тарихнинг муайян даврдаги буюмларнинг ёшини аниклашда юкорида санаб утилган усуллардан фойдаланиб археологик даврлаштиришнинг куйидаги нисбий тартибини тавсия этадилар.
А) Илк-куйи тош асри 4-4,5 миллион билан 40 мингйилликлар оралигидаги даврни уз ичига олади.
Б) Сунгги-юкори тош асри 40-12 мингйилликлар орасидаги даврдир. Баъзилар эса сунгги тош асрининг санаси 37-12 мингйилликлар билан белгиланади деб фараз киладилар.
В) Мезолит - урта тош асри мил.авв 12-6 мингйилликлар орасидаги давр билан белгиланади. Баъзан уни 12-8 мингйилликлар билан белгилайдилар.
Г) Неолит- янги тош асри милоддан аввалги VI-III мингйилликлар оралигидаги даврни камраб олади.
Д) Жез - бронза даври - милоддан аввалги III мингйиллик охири ва I мингйилликнинг бошларигача булган даврни уз ичига олади.
Е) Илк темир даври - мил.авв. I минг йилликнинг бошларига тугри келади.
Шундай килиб кейинги даврдаги кашфиётлар кишиликнинг олд тарихини муайян даврларга булиш ва ёшини аниклашда катта ютукларга эришдилар. Аммо ибтидоий жамият тарихини даврларга булиш ва санасини аниклаш масаласида хали кутилган натижаларга эришилгани йук. Шу боис олимлар орасида бу масалани ойдинлаштиришда турли карашлар бор.
Кейслар банки
Кейс 1. Илк ибтидий тарихни урганишнинг даврлари хакида?
Кейсни бажариш боскчилари ва топшириклар:

  • Геологик, антропологик ва тарихий даврлаштириш. Тарихий даврлаштириш хакида маълумот келтиринг

  • Олд тарих босикчларини изохланг


3-МАВЗУ. ИБТИДОИЙ ТАРИХНИНГ МАНБАШУНОСЛИГИ ВА ТАРИХНАВИСЛИГИ
РЕЖА

  1. Археология манбалари ва уларни ибтидоий жамият тарихини урганишдаги урни.

  2. Этнография ва этнология маълумотлари илмий манба сифатида.

  3. Тарихий антропология.

  4. Палеолингвистика (кадимги тилшунослик) ибтидоий жамият тарихини кайта тиклашнинг мухим манбаи сифатида.

  5. Палеоботаника, палеозоология, палеоклиматология илмий манбалари.

  6. Ибтидоий давр хакида антик ва урта аср давр муаллифларининг карашлари.

  7. Олд тарихга оид аник маълумотларнинг тупланиши (XIX-XX асрлар).




Download 268,88 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish