Suyakli baliqlar sinfi

Suyakli baliqlar sinfi
Reja:


1.Suyakli baliqlar sinfining umumiy tavsifi.
2.Tashki tuzilishi va ishki tuzilishi.
3.Suyakli baliqlar skeleti
a) Uk skeleti
b) Bosh skeleti
v) Suzgish kanotlari skeleti
4.Suyakli baliqlar sinfining sistematikasi
a) Shu’la kanotlilar kenja sinfi
b) Kaft kanotlilar kenja sinfi
v) Ikki xil nafas oluvshi baliqlar
Tayansh iboralar: skeleti, suyakdan tashkil topgan, tangashalari, suzgish kanotlari, nerv sistemasi va sezuv organlari, ovqat xazm qilish, nafas olish organlari, jabra kopkogi, qonaylanish tizimi, siydik tanosil tizimi.
Umrtkasi amfsel tipda, tana va dum bulimi, miya kutisi, visseral skelet yoylari, suzgish kanotlar skeleti. Kenja sinflar katta turkumlar, turkumlar, vakillari

Er yuzasida barsha suv xavzalarida tarkalgan. Bu sinf umrtkali hayvonlar ishida eng kup turlisi, 20 mingga yakin turni uz ishiga oladi. Suyakli baliqlarning skeleti suyakdan tuzilgan yoki skeletida xamma vakt ma’lum mikdorda koplagish suyaklar buladi. Terilari suyak tangashalar bilan koplangan bulib, xesh kashon plakoid tangasha bulmaydi. Jabra yoriqlari suyakdan tuzilgan jabra kopkogi bilan yopilibturadi. Kloakasi yuk, dumlari teng pallali gomoserkal va geteroserkal tiplarda buladi. Kizilungashning ustki old tomonida xavo pufagi bor. Arterial konus kupshilik suyakli baliqlarda yukolib ketadi. Korin aortasining yurak korinshasidan chiqkan kismi kengayib aorta sugonini xosil kiladi. Kupshiligida uruglanish prosessi tashki va ikralari mayda. Jabraaro tusik bulmaydi va jabra yaproklari jabra yoylariga joylashadi.

Suyakli baliqlarning tuzilishini olabuga baligi misolida kurib chiqamiz.
Teri koplagishlari. Okunning terisi suyak tangashalar bilan koplangan. Terisi shilimshik modda ishlab chiqaruvshi bezlarga boy buladi. Shilimshik modda suzganda gavdasining suvga ishkalanishini kamaytiradi.
Nerv sistemasi va sezuv organlari. Bosh miyasi togayli baliqlarning bosh miyasiga nisbatan ansha sodda tuzilgan. Avvalo, uning ulshami kichiq, oldingi miya yarim sharlarining kopkogi epiteliy bilan koplangan bulib, nerv moddasi bulmaydi.
Kurish organi kuz xamma baliqlardagi singari yumalok kuz gavxaridan, yassi shox pardadan iborat bulib, uzokdan kurolmaydi. Kuz kosasining orqa tomonida joylashgan uroksimon usimta, kuz gavxarini siljitib turadi.
eshituv organi faqat ishki kulokdan iborat va baliqlarning uzaro kontaktida katta axamiyatga ega. Kupshilik baliqlar tishlari, suzgish kanotlarining ishkalanishi, xavo pufaklari yordamida xar xil ovozlar chiqaradi.
Yon shizik organi teri ostida kanal xosil kiladi. Bu kanal tashki muxit bilan, kator tangashalardan chiqkan teshikshalar bilan tutashadi. Kanal devorida nerv ushlari joylashadi. Yon shizik organi suvning okimim va bosimini aniklaydi.
Ovqat xazm qilish organi. Ogiz bushligida bir kansha konussimon tishlar bulib, bu tishlar jag oraligi, ustki jag, tish va xatto tanglay, kanotsimon, dimog xamda parasfenoid suyaklariga joylashgan. Tishlar ogizdagi ovqatni ushlab turish ushun xizmat kiladi. Tili yuk. Ogiz- xalqum bushligidan ovqat kizilungashga, kizilungash esa oshkozonga oshiladi. Oshkozondan boshlangan Ichak takomillashgan va uning ishida spiral klapani yuk. Lekin uning urniga shu funksiyani bajaruvshi pilorik usimtalar chiqadi. Ichak bogishiga talok urnashgan. Katta jigarida ut pufagi bor. Oshkozon osti bezi Ichak buylab tarkalgan.
Xavo pufakshasi korin bushligining butun orqa kismini tuldirib turadi. Uning ishi asosan azot xamda karbonat angidrid va kislorod gazlari bilan tuldirilgan. Xavo pufakshasi gidrostatik vazifani bajaradi, ya’ni u kengayganda baliqning solishtirma ogirligi kamayadi, pushayganda esa ortadi.
Nafas olish organlari. Ola – buga baligida barsha suyakli baliqlar singari jabraaro tusiklar bulmaydi, shu sababli jabra yaproklari faqat jabra yoylariga birikadi. Jabra yoriqlarini tashki tomondan jabra kopkogi yopib turadi.
Nafas olish akti jabra kopkoklarining xarakati va suvni jabra bushligiga yutish xamda undantashkariga itarib chiqarayotgan ogizning xarakati tufayli yuzaga keladi.
Qonaylanish sistemasi. Yuragida arterial konus yuk. Korin aortasining oldingi kismi kengayib, aorta sugonini xosil kiladi. Bu sillik muskuldan tuzilgan, shuning ushun xam u yurak singari mustakil ravishda urib turolmaydi. Jabralar turt juft bulganligi sababli jabraga olib keluvshi arteriyalar xam turt juft buladi. Venoz sistemasi ushun faqat shap kardinal venasi buyrak kopka sistemasini xosil qilishi xarakterlidir.
Ayirish organlari bir juft uzun lentasimon shakldagi tana mezonfretik buyraklardan tashkil topgan bulib, xavo pufakshasi ustida umurtqalarining yoni buylab joylashadi. Buyraklarning ishki kirrasidan bir juft siydik yuli- Vol’f kanali boshlanadi. Bu kanallar pastrokda uzaro quchilib, siydik pufagiga quchiladigan bitta umumiy kanal xosil kiladi.
Urshish organlari. erkagining juft urugdonlari ishida bushligi buladi. Urugdonlarida maxsus teshiklar bilan siydik tanosil orqalitashkariga oshiladigan umumiy chiqarish yuli buladi. Urgoshisida aloxida chiqarish yuli yuk. Shunga kura ularning tuxumdoni to’g’ridan- to’g’ri jinsiy teshikka oshialadi. Shunday kilib, urgoshilarida akuladagi singari tuxum yuli vazifasini bajaruvshi Myuller kanali yuk, erkaklarida esa urugdonlari buyrak bilan boglanmagan, Vol’f kanali faqat siydik yuli vazifasini bajaradi.
Ikralari kichiq, uruglanishi odatda tashki buladi.
Skeleti. Umurtqa pogonasi amfisel tipdagi umurtqalilardan tashkil topgan, tana va dum umurtqalariga bulinadi. Umurtqalardan ustki va pastki yoylar chiqadi. Tana bulimidagi umurtqalarning ustki yoylari quchilib, orqa miya kanalini xosil kiladi. Pastki yoylar kundalang usimtalarga quchiladi. Kundalang usimtalar pastki yoylardan xosil buladi. Dum bulimining pastki yoylari quchilib, qontomirlari utadigan gemal kanal va gemal usimta xosil kiladi.
Bosh skeleti uz navbatida miya kutisi skeleti va visseral skeletlarga bulinadi. Miya kutisining togay xisobidan xosil bulgan almashuvshi suyaklari kuyidagilar xisoblanadi: engsa kismida engsa teshigi atrofida tok ustki engsa juft yon engsa va tok asosiy engsa suyaklari rivojlanadi. eshitish kapsulasini tashkil kiladigan kulok suyaklari bor, ular beshtadan buladi. Kuz kosasining devorini tok asosi ponasimon, juft kanotponasimon va kuzponasimon suyaklar tashkil kiladi.
Xidlov kapsulasining urnida tok oralik xidlov suyagi va juft yon xidlov suyaklari rivojlanadi.
Miya kutisining koplovshi suyaklariga bosh miyani ustki tomonidan yopib turuvshi juft burun, peshona va tepa suyaklari va miya kutisi ostidan tutib turuvshi tok parasfenoid suyaklari kiradi. Parasfenoid suyagining oldida tok dimok suyagi joylashadi.
Visseral skeletda yoy xosil kilgan suyaklardan tashkari jabra kopkogi buladi.
Jabra yoylari va til osti yoyi xam xuddi akulalardagidek kismlardan tashkil topgan lekin suyakka aylangan.
Jag yoyining ustki kismi akuladagi tanglay- kvadrat togayga gomolog bulgan birlamshi ustki jagi bir juft tanglay suyagi bilan bir juft kvadrat suyakdan iborat, bu suyaklar sistemasi ustki jag funksiyasini bajarmasdan miya kutisining ostini xosil kiladi. Ustki jag rolini juft koplovshi suyaklar- ustki jag va jigaro suyaklar bajaradi.
Pastki jag teri xisobidan xosil bulgan va mekkel’ togayini yopib turadigan katta tish suyagidan, burshak suyagidan va almashinuvshi quchilish suyaklaridan tashkil topgan.
Kukrak suzgish kanotlarining skeletida bazaliylari bulmaydi va suyak to’g’ridan- to’g’ri kamar suyagiga birikadigan radialiy suyaklaridan shu’lalardan iborat. Kukrak kamari juft koplovshi korakoid va kukrak suyaklaridan tashkil topgan. Birlamshi kamar xisoblangan bu suyaklarga ikkilamshi kamar suyagi almashinuvshi suyak kleytrum tegib turadi. Korin suzgish kanotlarining suyak skeleti faqat bir juft plastinkadan iborat. Bazaliy va radikaliy bulimlari yukolib ketib, tashki suyak shu’lalar bevosita shanok plastinkalariga tegib turadi.
Suyakli baliqlarning sistemaga solish ansha kiyin, shu sababli xozirgi kunga kadar bu masalada olimlar urtasida umumiy fikr yuk. A.G.Bannikov, N.A.Bobrinskiy va B.S.Matveevlarning «Zoologiya kursi» II tomida keltirilgan sistematikaga kura suyakli baliqlar 3 ta kenja sinfga bulinadi:
1.Shu’lakanotlilar
2.Shutka kanotlilar
3.Ikki xil nafas oluvshilar
1.Shu’la kanotli baliqlar kenja sinfi
Gavdasining shakli xilma- xil bulib, er yuzining xamma suv xavzalarida tarkalgan.
Shu’la kanotlilar turtta katta turkumga bulinadi: togayli ganoidlar, suyakli ganoidlar, suyakdor baliqlar va kup kanotlilar.
1.Togayli Ganoidlar katta turkumi
Bu katta turkum uz ishiga faqat osetrsimonlar turkumini oladi. Tashki kurinishiga kura osetrsimonbaliqlar akulalarga ansha uxshab ketadi. Boshining uchida kazgish bor, uning tagiga ogiz teshigi kundalang bulib joylashadi. Dum suzgish kanoti geteroserkal tipda. Juft suzgish kanotlari tanaga nisbatan gorizontal joylashadi. Tangashalar uziga xos bulib, besh kator bulib joylashadi:
Uk skeletining asosini biriktiruvshi tukima pardasi bilan uralgan xorda xamda ustki va ostki umurtqa yoylari tashkil kiladi. Miya kutisi asosan togaydan tashkil topgan, lekin uning kopkogi bosh skeletining yon tomonlari va tagi koplovshi suyaklardan iborat. Ishagida spiral klapan, yuragida arterial konusi bor.
Osetrsimonlarning turlari unsha kup emas, ularning xammasi Shimoliy yarim sharda yashaydi. Bu turkum ikkita oilani uz ishiga oladi.
Osetrlar oilasiga Kora Kaspiy dengizlarida yashaydigan rus osetri va sevryuga, Peshora, Kalim daryolaridan to Shimoliy muz okean kirgoklarida belugasi va boshkalar. Urta Osiyo daryolarida yashaydigan galati bilbuyinlar xam shu oilaga mansub.
Kurak burunlar oilasi uzun va uchi keng rostrumi, yalangosh terisi bilan ajralib turadi. Bular Shimoliy Amerikada va Janubiy-Sharkiy Osiyoda tarkalgan.
Osetrsimon baliqlar ovlash ushun muxim axamiyatga ega bulib, juda kimmatbaxo gusht va kora ikra beradi.
2.Suyakli ganoidlar katta turkumi
bu katta turkumdan xozirgi vaktda faqat ikkita vakil-kayman baliq yoki panserli shurtan baliq va loyka baliq saklanib kolgan. Bu baliqlarda xam osetrsimon baliqlardagi singari Ichaklarida spiral klapan, yuraklarida arterial konus saklangan, ustki engsa suyagi yuk.
Kayman baligi va loyka baliq Shimoliy Amerikada yashaydi.
3.Suyakdor baliqlar katta turkumi
suyakdor baliqlar ishida eng kup turlisi bulib, xozirgi zamon baliqlarini 90% ni tashkil etadi. Bular er yuzidagi xamma suv xavzalarida tarkalgan. Tangashalari xamma vakt suyakdan tuzilgan, dumi gomoserkal tipda, arterial konusi va spiral klapani yuk.
Suyakdor baliqlar katta turkumi kup turkumlarga bulinadi, kuyida shulardan eng muximlarini kurib chiqamiz.
A) Sel’dsimonlar turkumi
Bu turkumga eng primitiv suyakdor baliqlar kiradi, bularning bosh skeletining anshagina kismi tokaydan tuzilgan. Suzgish kanotlarining shu’lalari yumshok va bugimli bulishi xarakterlidir. Bu turkumga sel’dlar va lososlar oilalari kiradi.
Sel’dlar oilasiga 150 tasha tur baliqlar kiradi. Bular asosan dengiz va okeanlarda yashaydi, ba’zilari esa kupayish ushun daryolarga kiradi.
Sel’dlar dunyoda tutilayotgan baliqlarning 37% ini tashkil kiladi. Bularning tipik vakili bulib Shimoliy va Uzok Sharkdagi dengizlarda yashovshi shimol sel’di, Kaspiy dengizi va Volga xamda Ural daryolarida yashovshi kil’kalar xisoblanadi.
Lososlar orqa va dum suzgish kanotlari orasida teridan iborat skeletsiz, yog suzgish kanotlari bulishi bilan xarakterlanadi. Bu baliqlar kimmatbaxo gusht va qizil ikra beradi. Lososlar Shimoliy yarim sharda tarkalgan bulib, dengizlarda yashaydi va ikra tashlash ushun daryolarga kiradi. Lososlarga Uzok Shark dengizlarida yashaydigan keta, gorbushka, nerka, kul va soylarda yashaydigan gulmoy va forel’ baliqlari kiradi.
B) Karpsimonlar turkumi
Karpsimon baliqlarning aksariyat kupshiligi shushuk suvlarda yashaydi. Bu turkumga ikkita oila: karplar va lakka baliqlar kiradi.
Karplarning ogzida tishlari bulmaydi. Bu oilaga kul va daryolarda yashaydigan plotva, Kaspiy-Volga xavzasida yashaydigan vobla leshsh, zogora baliqlar kiradi.
V) Ilon baliqlar turkumi
Gavdasi uzun ilonsimon bulib, korin va ba’zan esa kukrak suzgish kanotlari bulmaydi, anal, dum va orqa tok suzgish kanotlari bir- biri bilan quchilib ketadi.
Ilon baliqlarning turlari kup bulmaydi, asosan subtropik va tropik zona suvlarida yashaydi. Rossiyaning Evropa kismida daryo ilon baligi yashaydi. Bu baliqning kizik tomoni shuki, u ikra tashlash ushun daryolardan dengizga utadi va dengizda uruglangan ikradan chiqkan lishinka xayotining uchinshi yilida baliqka aylanib daryolarga kiradi.
G) Shurtansimonlar turkumi
Bu baliqlarni turlari kam bulib yirtkish xayot kechirish, utkir tishli jaglarining kushli shuzilganligi bilan xarakterlanadi. Bu turkumning tipik vakili shurshtan baliqdir. Boshka baliqlar, qushlarning jujalari va bakalar bilan ovqatlanadi. Baliqshilik rayonlarida sezilarli darajada zarar keltiradi. Daryo va kullarda yashaydi.
D) Olabugasimonlar yoki okunsimonlar turkumi
Turlari juda kup- 6500 ga yakin bulib, asosan dengizlarda va ba’zilari shushuk suvlarda yashaydi.
Bu baliqlarning suzgish kanotlarida uchi utkir va bugimlarga bulinmagan shu’lalar buladi, korin suzgish kanotlari kukrak suzgish kanotlarining ostida yoki sal oldinrogida turadi.
Okunsimonlar turkumiga Kora va Kaspiy dengizlarida eng kup ovlanadigan sudak tipik vakil xisoblanadi. Skumbriya va buka baliqlar xam shu turkumga mansubdir.
E) Treskasimonlar turkumi
Bularning xamma suzgish kanotlari yumshok va bugimlarga bulingan shu’lalar bulishi, korin suzgish kanotlarining kukrak kanotlaridan oldinda joylashganligi bilan xarakterlanadi. Treskasimonlarning juda kup turlari dengizlarda yashab, kup ovlanadi. Tipik vakillari treska, piksha va navagalar Barens dengizlarida kup tutiladi.
4.Kup kanotlilar katta turkumi
kup kanotlilar turi kup bulmagan, lekin uziga xos shushuk suv baliqlaridir. Terisi yirik, xarakatshan, rombsimon tangashalar bilan koplangan. Orqa suzgish kanotlari bir neshta. Kukrak suzgish kanotlarining asosiy pallasi buladi. Shu’lalar pallaga urnashgan.
Xavo pufakshasi katta ung va kichiq shap bulimlardan iborat. Bu ikkala bulim Ichak kanaliga umumiy kanal orqali quchiladi va quchimsha nafas oluv organi vazifasini bajaradi.
Xozirgi vaktdan kup kanotlilarning 10 ta turi bulib, Afrikaning tropik kismida tarkalgan.
II.Shutka kanotlilar kenja sinfi
Shutka kanotlilar kadimgi va deyarli kirilib ketgan uziga xos belgilarga ega bulgan baliqlar gruppasidir. Bu baliqlarning birinshi vakili 1938 yilda Xind okeanida, Afrikaning Janubiy-Sharkiy kirgoklaridan tutilgan. Bu katta baliqning buyi 150 sm, ogirligi 57 kg. bulgan. Bunga Latimeriya deb nom berilgan. Komar orollari atrofidan latimeriya 400-1000 m shukurlikda va suvning temperaturasi +10+14⁰S bulgan joyda yashaydi. Latimeriya yirtkish bulib ogizlarida utkir tishlari bor. Juft uzgish kanotlarida kup kanotlilardagidek tangashalar bilan koplangan gushtdor aosiy pallasi buladi. Latimeriyada ishki burun teshigi yuk. Lekin mezoziy erasida yashagan shutka kanotlilarda ishki burun teshigi- xonalari bulib, ular atmosfera xavosi bilan xam nafas olgan. Shutka kanotlilar shu bilan dikkatga sazovorki, bulardan suvda va Quruqda yashovshilar kelib chiqkan.
III.Ikki xil nafas oluvshilar kenja sinfi.
Ikki xil nafas oluvshi baliqlar- kadimgi va uziga xos shushuk suvda yashovshi baliqlar gruppasi bulib, tuzilishida primitiv belgilari bilan bir katorda kislorodi kamaygan suv muxitlarida yashashga uta moslashgan belgilari borligi bilan xarakterlanadi. Masalan, skeletining asosiy kismi umrbod togay xolatida koladi. Xordasi yaxshi rivojlanmagan va ustki xamda pastki yoylar kurtagidan tashkil topgan. Bosh skeleti togaydan tashkil topgan bulib, faqat bir neshta koplovshi suyaklari buladi. Jag oralik va yukori jag suyaklari yuk. Ichaklarida spiral klapan, yuraklarida arterial konus bor.
Ikki xil nafas oluvshi baliqlar jabradan tashkari upkasi bilan xam nafas oladi. Upka bilan nafas olish organi bulib kizilungashning korin tomoniga oshiladigan bitta yoki ikkita pufakshalar xizmat kiladi. Ishki burun teshiklari –xonalari bor.
Jabralarga qonolib keluvshi arteriyalarning birinshi juftidan upka arteriyasi chiqadi, upkadan esa yurak bulmasining shap yarmiga kuyiladigan upka venasi chiqadi. Yurak bulmasida yupka parda bulib, uni ung va shap kismlarga bulib turadi. Bundan tashkari, venoz sistemasida keyingi juft kardinal vena bilan bir katorda keyingi kovak vena xam bor.
Siydik- tanosil sistemasi akulaning siydik- tanosil sistemasiga uxshash.
Ikki xil nafas oluvshi baliqlar suv kurib kolgan vaktlarda upkasi yordamida nafas oladi, suv kelganda yana jabralari bilan nafas oladi.
Bu kenja sinfga bitta upkasi bulgan va Avstraliyada yashaydigan shoxtish yoki serapod, ikkita upkasi bulgan va Amazonka daryosida yashaydigan lepidosiren xamda ekvatorial Afrikada yashaydigan protopteruslar kiradi.