Suvda ha quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar sinfi – amphibia. Ko’l baqasining skeleti va teri tuzilishi

Mashg’ulotning maqsadi: ko’l baqasi misolida suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfi
vakillarining skelet tuzilishini o’rganish.

Ishning mazmuni: Suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfining tipik vakili baqaning skeleti quruqlikda yashovchi umurtqalilarga xos bir qator progressiv belgilarga ega.


Salamandra (A) va baqa (B) skeletlari tuzilishi: 1 - bo’yin umurtqasi, 2 - tana umurtqalari, 3 - qovurg’alari, 4 – dumg’aza umurtqasi, 5 - dum umurtqalari, 6 - dum suyagi (urostil), 7-yelka kamari, 8 -yelka suyagi, 9 - tirsak suyagi, 10 - bilak suyagi, 11 - qo’shilib o’sgan bilak va tirsak suyaklari, 12 - bilaguzuk, 13 - kaft, 14 - barmoq falangalari, 15 - chanoq kamariningyonbosh suyaklari, 16 - son suyagi, 17 - katta boldir suyagi, 18 - kichik boldir suyagi, 19 - qo’shilib o’sgan kichik va katta boldir suyaklari, 20 – tovon suyagi, 21 - oyoq kaft suyaklari, 22-barmoq falangalari, r – barmoq rudimenti, I-II-III-IV-V rim raqamlari - barmoqlar tartibi.

Xususan oyoqlarining tipik besh barmoqli tipda tuzilganligi, kamar va oyoq skeletlarning

uchta gomodinam elementlardan shakllanganligi, chanoq kamarining o’q skeleti bilan bog’liq
bo’lishi, bosh skeletining autostiliya tipda tuzilganligi, ya’ni tanglay kvadrat tog’ayining bosh
skeletiga qo’shilib ketganligi, til osti yoyining boshqa elementlarga aylanganligi, jabra qopqoqlarini butunlay, yoylarini esa qisman reduksiyalanganligi va niqoyat, umurtqa pog’onasining bir necha bo’limlarga ajralganligi ularning progressiv belgilaridir. Bosh skeletida suyaklarning kam bo’lishi, umurtqa pog’onasi bo’yin va quymich bo’limlarining kam taraqqiy etganligi, qovurg’alarning bo’lmasligi, dum umurtqalarining bitta suyak - urostilga aylanganligi, chanoq kamari yonbosh suyagining uzun bo’lishi va sakrab yurishiga moslanishi tufayli baqa oyoqlari skeletining quruqlikda yashovchi boshqa hayvonlarnikiga nisbatan juda boshqacha tuzilganligi, baqaning adaptiv belgilari hisoblanadi. Yuqorida aytib o’tilgan dumsiz amfibiyalar turkumi vakillarining skeletiga xos adaptiv belgilarning hammasi ham suvda ham quruqlikda yashovchilarning boshqa turkumlari (dumlilar va oyoqsizlar) vakillarida uchramaydi.
Bosh skeleti. Suvda ham quruqlikda yashovchilar bosh skeleti baliqlarnikiga nisbatan
birmuncha o’zgarishlarga uchragan. Ularda tipik quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar bosh
skeletiga xos bir qator belgilar paydo bo’lgan. Ayniqsa ularda bosh skeletining visseral qismida
ko’proq o’zgarishlar sodir bo’lgan. Avvalo, bu o’zgarishlarni amfibiyalarning bosh skeleti
ko’pchilik baliqlarning bosh skeletidan xondral va teri suyaklarining yaxshi rivojlanmaganligidan, autostiliya qisman eshitish va qisman til osti apparatiga aylangan, o’zgargan til osti va Jabra yoylarining bo’lishidan jabra qopqog’ining reduksiyalanganligidan bilsa bo’ladi. Binobarin, ko’pchilik amfibiyalarda jabra apparatining yo’qolishi, birinchi eshitish suyakchalarining va til osti skeletining paydo bo’lishi visseral skeletda sodir bo’lib, bu hayvonlarning yarim quruqlikda yashashi bilan bog’liqdir. Baqaning bosh skeleti ikki bo’limga: miya qutisi va visseral skeletga bo’linadi. Ikkinchi bo’lim baqaning lichinkalari (itbaliqlar)da yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, u baliqlarning visseral skeletiga o’xshash. Voyaga yetgan baqalarda esa visseral skelet (jag’ yoylaridan tashqari) ancha soddalashgan va o’zgargan bo’ladi.