Suv ostida sakson ming kilometr

v u lq o n n in g

  m arkaziy  o'chog'iga  otilib 

kirgan.  Bu  yerda  o 't  bilan  suv  o 'rtasid a  d ah sh at­

li  olishuv  bo'lib,  suvning  g'alabasi  bilan  tugagan. 

O 'shandan  buyon  juda  ko'p  asrlar  o 'tg an   bo'lishi 

kerak va  suv ko'm ib  tashlagan vulqon sokin yerosti 

ko'liga aylangan.

-   Juda  soz,  -   dedi  Ned  Lend,  -   gaplaringizga 

tam om ila  qo'shilam an,  am m o  m ing  afsuski,  siz 

aytgan  o 'sh a  tuynuk,  janob  professor,  dengiz  sat- 

hining ustida  emas,  balki ostida ekan.  Shuning aksi 

bo'lganida, bizga qo'l kelar edi.

387

---

-   Siz  shuni  unutm angki,  Ned,  -   deya  e ’tiroz 

bildirdi  Konsel,  -   agar  bu  kanal  suv  ostida  b o'l- 

m aganida,  «Nautilus» kira olmas va o'shanda uning 

bizga hech qanday nafi tegm as edi.

-   Unda  vulqon  ham   yonib  tu rg an   holatida  qo- 

lishini  gapirib  o'tirm asa ham  bo'ladi,  -   deb qo'shib 

qo'ydim   m en.  -   Afsuslanishingiz  behuda,  Ned 

Lend.

Biz ham on ko'tarilib borar edik.  So'qm oq tobora 

tiklashib  va  torayib  borardi.  Katta  yo'lim izdan  yo- 

riqlar chiqib qolar va ulardan hatlab o 'tishga to 'g 'ri 

kelar edi.

Ba’zan  so'qm oq  ustiga  qulagan  qoya  yo'lim izni 

to 'sib   qo'yib,  aylanm a  yo'l  izlashga,  yotib  olib 

em aklashga, oyoq-qo'llarim iz bilan baravar yer tim - 

dalashga  m ajbur  qilar  edi.  Biroq  Konselning  chaq- 

qonligi  va  Ned  Lendning  k u ch -q u w ati  tufayli  biz 

bu to 'siq larn in g b arch asin i b arta ra f etar edik.

Taxm inan  o 'ttiz   m etr  balandlikka  ko'tarilgach, 

yer  xususiyati  o'zgardi,  am m o  baribir  yurish 

o'ng'aylashgani  yo'q.  Bu  yerda  trax itlar  va  vulqon 

konglom eratlari  qora  b azalt  bilan  alm ashdi,  u lar­

dan b a’zilarining usti  silliq,  b a’zilari  faqat  lava  pu- 

fakchalari  qotib  qolganidan biroz  g'adir-budur,  ay- 

rim lari  esa  tik ko'tarilib,  to 'g 'ri  prizm a  hosil  qilgan 

bo'lib, bu yerdagi pastak gum bazning tabiiy u stu n - 

lari vazifasini  o 'tab   turardi.  Bu  um um an  tab iat ya- 

ratgan arxitektura san’atining ajoyib nam unasi edi.

Bazalt  qoyalari  orasida  lava  oqim lari  ilon  iziday 

qotib,  ularga  slanes  jinslari  va  kristallanm agan  ol- 

tin g ugurtning  enli  oqm alari  tasm aday  yopishgan 

edi.  Krater  tuynugidan  tushib  tu rg an   kunning  tar- 

qoq va  xira yog'dusi  o'chgan vulqon  qa’riga  abadiy 

ko'm ilgan ana shu jinslam i g'ira-shira y oritar edi.

388

---

Taxm inan  yetm ish  besh  m etr  balandlikda  biz- 

ning  yuqoriga  ko'tarilishim izga  o 'tib   bo'lm as  bir 

to 'siq   xalaqit  berib  qoldi;  bu  yerda  devor  g‘or  ich- 

karisi  tom on  juda keskin  qiyalashib ketgan  edi;  biz 

yuqoriga  k o'tarilishdan  voz  kechib,  pastakkina  ra- 

yoq bo'ylab ketdik.

Bu  yerda  o'sim lik  olami  o'lik  tabiat  oldida  tiz 

cho'kib,  taslim   bo'lm agan  edi.  Toshlar  oralig'idagi 

chuqurlikda bir necha butalar,  h atto  ayrim daraxtlar 

o'sib, devor tirqishi va kavaklariga ildiz otgan edi.

Men  bu  yerda  zaharli  sharbat  chiqaradigan  ix- 

roj  butalarini;  so'lib,  hidsizlangan,  buning  usti- 

ga  o 'zining  «kungaboqar»  degan  nom iga  sira  mos 

kelm aydigan  -   chunki  quyosh  nurlari  ulargacha 

sira  yetib  borm agan,  bir  necha  hazorang  gullarni 

ko'rdim ,  so 'lg 'in   xrizantem a  ko'rinishdan  kasalga 

chalingan sabur yonida o 'sar edi; nihoyat qotib qol­

gan  lava  oqim lari  orasida  o 'zining juda nafis  hidini 

saqlab qolgan binafshalar gullab yotar edi. Ochig'ini 

aytganda, m en ularni rohatlanib hidladim .

Biz borayotgan so'qm oqning b a ’zi joylaridan b u ­

tu n  ko'l ko'rinib tu ra r edi. «Nautilus» projektori yo- 

ritib tu rgan oynaday silliq ko'l sathini na to 'lqin, na 

jqilt etgan sham ol teb ratar edi.

«Nautilus»  tam om an  harakatsiz  turardi.  Uning 

palubasida va  qirg'oqda  m atroslar yurishardi,  u lar­

n ing  qora  soyalari  yog'du  tushayotgan  qoyalarda 

aniq ko'rinib tu ra r edi.

Biz  b u tu n   g'orni  gir  aylangan  qoya  zinapo- 

yalarining eng yuqorisiga yetgan edik.

Bir  necha  yirtqich  qushlar  havoda  charx  urar 

yoki  chiqib  bo'lm aydigan  qoyalarga  qo'ygan  inla- 

rida o'tirishardilar.

Bular  oq  to'shli,  yo'rgakli  qirg'iy  va  baqiroq 

qirg'iylar edi.

389

---

Tik  qiyalikda  juda  ko'rkam ,  semiz  tuvdolar  u 

yoqdan  bu  yoqqa  yurishardi.  Kanadalik  bu  m azali 

qushni  ko'rganida  ko‘zi  ochofatlarcha  chaqnagani- 

ni va uning qurol ola kelm aganiga qanchalik achin- 

ganini  ta sa w u r  etish  qiyin  emas.  U  qo‘rg‘oshin 

o 'rnida  tosh  ishlatishga  harakat  qildi  va  ko'pgina 

m uvaffaqiyatsizliklardan  so 'n g   yirik  bir  tuvdoni 

urishga muvaffaq bo'ldi. Jarohatlangan qushni tu tib  

olguncha kanadalikning hayoti bir necha bor qil u s­

tida turdi, d esam u b o lag 'ab o 'lm ay d i.

Ammo  nim a  bo'lganda  ham   qush  eson-om on 

uning safar to ‘rvasidan joy oldi.

Qoyalardan  o 'tish n in g   sira  iloji  bo'lm ay  qol- 

gach,  sohilga  tushishga  to 'g 'ri  keldi.  Bizning  usti- 

mizda,  ancha balandda,  pastdan  qaraganda  quduq- 

ning  katta  og'ziga  o'xshagan  tuynukdan  yorug'lik 

tushib turardi.  Biz tu rgan yerdan bir parcha zangori 

osm on  va  g'arb  sham oli  quvayotgan  b u lu t  ko'zga 

tashlanardi.  Uning  parchalari  ba’zan  tuynuk  u s ti­

da  bir  daqiqagina  tu m an   tu tu n i  singari  qotib  qolar 

edi.  B undan ishonch bilan bulutlar uncha balandda 

emas,  degan xulosa  chiqarib  olish  m um kin,  chunki 

tog'  cho'qqisi  okean  sathidan  nari borsa  sakkiz yuz 

fut balandlikda edi.

K o'lning  qum loq  sohiliga  qaytgach,  m en  uning 

o'sim lik  va  hayvonot  dunyosi  bilan  tan ish a  b o sh ­

ladim.  O'sim lik  dunyosining  nam unasi  sifatida  ov- 

qatga  solinsa  m azali  qiladigan  soyabongullilarning 

uncha  k atta  bo'lm agan  tu ri  va  ukrop  anchagina 

joyni  gilam  singari  qoplab yotar  edi.  Konsel  undan 

bir  necha  bog'  yig'ib  oldi.  Hayvonot  olamiga  kel- 

ganda,  uning  nam unasi  sifatida  m inglab  turli  xil 

chig'anoqlar,  qisqichbaqalar,  om arlar va barcha  tu r 

va hajm dagi ko'plab m olluskalar bor edi.

Biz  bu  yerda  parqu  kabi  yum shoq  qum   qatlam i

390

---

bilan  qoplangan  ajoyib  g'orga  duch  keldik.  Qoya- 

larga  tarm ashaverib  horigan  m en bilan  o'rtoqlarim  

qum   ko'rpasi  ustiga  rohatlanib  cho'zildik.  Yeros- 

ti  olovi  g‘or  devorlarining  ustini  silliqlab,  olmos 

singari yarqirab tu rg an  shaffof m ineral bilan qopla- 

gan edi.

Ned  Lend  devorlam ing  qalinligini  bilib  olish 

uchun ularni dukullatib ura boshladi. Men uning be- 

huda urinishini ко‘rib, o'zim ni kulgidan tiyolmadim. 

Gap  aylanib,  shubhasiz, yana  qochishga kelib  taqal- 

di.  Men  Ned  Lendni  ishontirib  q o y ish   kerak,  degan 

qarorga  kelib,  kapitan  Nemo  balki  natriy  zapasini 

to'ldirish  uchungina  janub  tom onga  tushgandir,  bi­

nobarin, yana shimolga, Yevropa yoki Amerika sohil- 

lari tom onga qaytishiga um id bog'lash uchun barcha 

asos bor, dedim unga, o'shanda kanadalik qochib qu- 

tulishga yana bir bor urinib ko'rishi mumkin.

Biz  qariyib  bir  soat  vaqtni  shu  ajoyib  g'orda 

o'tkazdik.  Juda qizg'in boshlangan suhbatim iz  endi 

deyarli  so'nayozgandi,  Bizni  nim agadir  m udroq 

bosa  boshladi.  Q aytish  uchun  shoshilishga  ehtiyoj 

sezm aganim   sababli,  uyqum ni  qochirishga  urinib 

o'tirm adim .

j 

Tush  ко‘rib m an,  axir  biz  o‘z  tushlarim izga  h a ­

m isha  hukm im izni  o'tkaza  olm aym iz-da,  -   tu- 

shim da m olluskalar singari juda b o sh la n g ic h  o'sish 

jarayonini  boshim dan  kechirayotgan  em ishm an  va 

ikki tavaqali chig‘anog‘im shu g'orda emish.

Konselning  to 'sa td a n   qichqirishi  m eni  u y g o tib  

yubordi.

-  Turing, tezroq turing!  -  qichqirdi u.

-   Nima  bo'ldi?  -   deb  so'radim   qum ga  o'tirib  

olib.

-  Suv!

Sakrab  turib  ketdim .  Dengiz  suvi  g'orim izga  to-

391

---

shib kelayotgandi va biz m olluskalar bo'lm aganim iz 

uchun o'zim izni qutqarishim iz zarur edi.

Bir  necha  m inut  ichida  biz  g'o rn in g   suv  chiqol- 

m aydigan devoriga ko'tarildik.

-   Nima b o ‘lyapti?  -   deb  so‘radi  Konsel.  -   Yana 

tab iatn in g  biror yangi m o'jizasim i?

-   Yo'q,  do'stim ,  -   deb  javob  berdim   m en,  -  

bu  oddiy  suv  ko'tarilishi,  ha,  sal  bo'lm asa  bizni 

g'aflatda  qoldirishi  m um kin bo'lgan  oddiy quyilish. 

Suv quyilishi  paytida  g'ordan tashqarida  okean sat- 

hi  ko'tarildi  va  ikki  bir-biri  bilan  bog'langan  idish- 

dagi  suyuqlik  baravar  bo'lishining  q a t’iy  qonuniga 

muvofiq ko'lda ham  suv sathi  ko'tarildi.  Biz yengil- 

yelpi vanna  qabul  qilish bilan  qutulganim izga  shu- 

kur  qilishim iz  kerak.  Qani,  endi  «Nautilus»ga  qay- 

taylik, ust-boshim izni alm ashtirib olishim iz lozim.

Chorak kam bir soatda biz b u tu n  ko'lni  gir ayla­

nib, «Nautilus»ning narigi tom onidan keldik.

M atroslar  natriy  ortishni  tugatishayotgan  edilar 

va" «Nautilus»  shu  zahotiyoq yo'lini  davom  ettirishi 

m um kin edi.

Biroq  kapitan  Nemo  jo'nab  ketish  haqida  buy­

ruq  berm ay  turardi.  Suvosti  kanalidan  bildirm ay 

chiqib ketish u chun tu n n i kutayotganm ikin?  Shun­

day bo'lishi ham  mumkin.

Ertangi  to n g   «Nautilus»ni  gavanida  em as,  qu- 

ruqlikdan  olisda, A tlantik okean sathidan bir necha 

m etr pastda suzib ketayotganda uchratdi.