Surxondaryo baxshilari epik repirtuvarlari baxshilar ijrochiligi

Qodir baxshi ustozi aytgan sujetda bo`lmagan epizodni Fozil shoirdan o`rganib, uni badiiy mukammal tarzda ijro eta olgan. Fozil shoirda ana shu epizod yetti bo`g`inlik she’r tuzilishidan boshlanib, asosiy qism o`n to`rt bo`g`inlik misralarda ifoda etiladi va oxirida yana yettilik vaznda tugaydi. Qodir baxshida yetti bo`g`in to`la saqlangan. Fozil shoirda bandlar ikkilik, uchlik, to`rtlik, oltilik asosida tuzilgan bo`lsa, Qodir baxshida sakkizlik tizimida qat’iy saqlangan. Har banddan so`ng to`rt misra naqorat takrorlanadi. Bunday holat, birinchidan, Qodir baxshining savodxonligi, she’r nazariyasini puxta o`zlashtirganligi bilan bog`liq. Ikkinchidan, Fozil shoir variantida epik tasvir keng bo`lsa, Qodir baxshida lirik kayfiyat ustunroq. Epik an’ananing ustozdan shogirdga og`zaki asosda yetib kelgan variantlariga e’tibor bersak, unda qadimiy dostonchilik san’atiga xos xususiyatlarning doston matnlarida saqlanganligiga duch kelamiz.

• Qodir baxshi ustozi aytgan sujetda bo`lmagan epizodni Fozil shoirdan o`rganib, uni badiiy mukammal tarzda ijro eta olgan. Fozil shoirda ana shu epizod yetti bo`g`inlik she’r tuzilishidan boshlanib, asosiy qism o`n to`rt bo`g`inlik misralarda ifoda etiladi va oxirida yana yettilik vaznda tugaydi. Qodir baxshida yetti bo`g`in to`la saqlangan. Fozil shoirda bandlar ikkilik, uchlik, to`rtlik, oltilik asosida tuzilgan bo`lsa, Qodir baxshida sakkizlik tizimida qat’iy saqlangan. Har banddan so`ng to`rt misra naqorat takrorlanadi. Bunday holat, birinchidan, Qodir baxshining savodxonligi, she’r nazariyasini puxta o`zlashtirganligi bilan bog`liq. Ikkinchidan, Fozil shoir variantida epik tasvir keng bo`lsa, Qodir baxshida lirik kayfiyat ustunroq. Epik an’ananing ustozdan shogirdga og`zaki asosda yetib kelgan variantlariga e’tibor bersak, unda qadimiy dostonchilik san’atiga xos xususiyatlarning doston matnlarida saqlanganligiga duch kelamiz.

Shuningdek, barqaror an’anaviy misralarning dostonlar matnida qo`llanishi, voqealar jarayonini ifodalashi, tasvirlanishiga ko`ra, epik an’ana asosida shakllanib kelgan bo`lsa-da, individual ijro jarayonida baxshilar talanti, badihago`yligiga qarab unga turlicha yondashadilar. Masalan, ijro jarayonida baxshi barqaror misralardan nazmiy bayon tasvirida voqealar mohiyatiga qarab foydalansa-da, bu satrlarning bandlar tarkibida takror-takror qo`llanaverishi misradagi mazmun mohiyatiga ham salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Buni biz Chori baxshi Umirovdan yozib olingan «Malla savdogar» dostoni misolida ko`rishimiz mumkin:

• Shuningdek, barqaror an’anaviy misralarning dostonlar matnida qo`llanishi, voqealar jarayonini ifodalashi, tasvirlanishiga ko`ra, epik an’ana asosida shakllanib kelgan bo`lsa-da, individual ijro jarayonida baxshilar talanti, badihago`yligiga qarab unga turlicha yondashadilar. Masalan, ijro jarayonida baxshi barqaror misralardan nazmiy bayon tasvirida voqealar mohiyatiga qarab foydalansa-da, bu satrlarning bandlar tarkibida takror-takror qo`llanaverishi misradagi mazmun mohiyatiga ham salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Buni biz Chori baxshi Umirovdan yozib olingan «Malla savdogar» dostoni misolida ko`rishimiz mumkin:
• Baland tovlarning qorini,
• Baland tovlar bo`ktar qorma,
• Baland tovda bo`ktarilgan oppoq qor,
• Baland tovlarda qorlarim,
• Baland tovda bo`ktarilgan bastini,
• Baland tovlarda oppoq qor,
• Baland tovlar bo`ktarilgan qoringdi,
• Baland tovlar boshi qalin qormikan,
• Baland tovlarda bo`ktar qorin,
• Baland tovda bo`ktarilgan qormisan...