Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

 
3. Etnonim va etnooykonimlarning tarixiy-lisoniy asoslari
Turkiy qavmlar dunyodagi eski urug`lardan bo’lib, ulardan biri yunonlar 
bergan nom bilan atalgan, 
iskit-iskif-skifdir
. Yunon tarixchisi Yustian 
iskitlar
misriylardan ham eskiroq qavmlardandir, deydi. Eroniylar skiflarga s
ak 
otini 
berishgan. Ba’zi manbalarda, s
ak
nomi ostida massagetlar, xorazmiylar, 
so’g`diylar, baqtriyaliklar, sarmatlar, qarluqlar ham tushunilgan. Eramizgacha 
VIII-IV asrlarda bugungi Markaziy Osiyo va Qozog`iston hududidagi qabilalar 
hammasi «sak» nomi ostida yuritilgan. Gerodot va boshqa antik davr tarixchilari 
21
Отажонова А. Хоразм этнотопонимлари, - Тошкент: Фан, 1997, 128-б.

---

ularni Osiyo skiflari deb yozadilar. Qadimgi yunon mualliflari (eramizgacha 
bo’lgan IV-V asrlar) 
iskitlar
bilan birga s
armatlar
ni ham tilga olib, ularning 
yashaganliklarini qayd qilishadi. 
«Devonu lug`otit turk» asarida s
irak 
etnonimi xususida ma’lumot uchraydi. 
Sirak-siyroq
etnonimi yasama so’z bo’lib, u s
ir
va 
ak 
qismlaridan iborat. 
Etnonimlarning sir qismi Sirdaryo gidronimi tarkibida ham mavjud. Bu gidronim 
tarkibidagi s
ir
qismini turlicha talqin etadilar. Ko’pchilik tadqiqotchilar s
ir
qabilasi 
nomidan olingan so’z deb hisoblaydilar.
B.O’rinboev s
ir
qadimgi qabilaning nomi, degan fikrni qo’llab-quvvatlab 
yozadi: «Bu qabila keyinchalik o’g`uz qabilasiga qo’shilib ketib, saljuqiylar bilan 
birga Zakavkazyagacha bu nomni olib borganlar va u erda sir s
or¸ sur
tarzida 
keladi. Sor qavmlari Ozarbayjonning Kura daryosi bo’yidagi Geokchay uezdida 
yashaganlar».
Xullas, s
ir 
turkiy so’z bo’lib, u s
ir 
nomli qabilaning nomidir. So’z tarkibidagi 
-ak, -k affiksi toponim yasovchi qo’shimcha bo’lib, u kichiklik, jamlik ma’nosini 
ifodalaydi. Markaziy Osiyo etnonimlarini yasashda xizmat qiluvchi -k, -ak 
affikslari o’zbek, qozoq, qoraqalpoq, tojik kabi xalq; 
qipchoq, sirak, qorasiyrak, 
sak, derbik
kabi qabilalar nomlarida mavjud. 
Ko’pchilik turkiy tillarda -k, -ak affiksi somatik leksika tarkibida ishlatilib, u 
juftlik, ko’plik ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi: 
barmoq, tirnoq, kiprik, quloq, 
oyoq 
kabi, shunisi xarakterliki, -k, -ak affiksi bilan yasalgan somatik leksika 
ko’pchilik kavkaz tillarida ham mavjud bo’lib, bu narsa turkiy tillar bilan 
umumiylik kasb etadi. 
Sirak 
- sir qabilasi avlodlari yashaydigan joy demakdir. 
Ko’pgina tadqiqotchilar, s
irak-siyroq
so’zini «pocha, poycha, oyoq» tarzida 
izohlaydilar. Bunday izohlash halq etimologiyasiga tegishli ta’bir sanaladi. Bundan 
tashqari, 
qorasirak 
etnonimi bilan atalgan joy nomlari respublikamizning barcha 
hududlarida uchraydi. Ushbu etnonim va shu etnonim asosida shakllangan 
etnooykonim tarkibidagi 
qora s
o’zi qanday ma’noda ishlatilgan, degan savol 
tug`iladi.

---

Qora
so’zi qishloqlar nomida 
oq
so’ziga nisbatan kamroq ishlatiladi. 
Oq, qora
so’zli nomlar o’ziga xos qator xususiyatlarga egaki, ularni aniqlamasdan turib, 
bironta ham nomning ma’nosi, yaratilish tarixi va qo’llanish mohiyatini to’la 
anglab bo’lmaydi. Hozirgi shakliga qarab izohlash o’zbek xalqining joylarni 
qadimiy nomlash ananalarini to’liq aks ettirolmaydi