Sultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov

Savol va topshiriqlar
1. «Vaqt» she’rida kapalakumri nega g‘uncha ochilguncha o‘tgan fiirsatga 
tenglashtirilyapti?
2. 
«Yashash soatining oltin kapgiri
Har borib kelishi bir olam zamon.
Koinot shu damda о ‘z kurrasidan
Yasab chiqa oluryangidan jahon...»—
satrlarida ifoda qilingan ilmiy haqiqatni boshqa fanlardan olgan bilimlaringiz 
yordamida ochib berishga harakat qiling.
3. Shoir «
Fursatdir qilguvchi aziz, mukarram...»
deydi. Shu fursat 
insonui yana ne ko‘ylarga solishi mumkin?
4. 
«Aziz asrimizning aziz onlari
Aziz odamlardan so ‘raydi qadrin», —
degan chaqiriq bugun qanday yangraydi? Siz «bu da’vatning menga ham 
daxli bor», deb o‘ylaysizmi? 0 ‘ylasangiz, unga javoban nimalar qilmoqdasiz?
5. U mr daliarini bezashi mumkin bo‘lgan shoh satrlar nimalar bo‘lishi 
mumkin? Sizning umr daliaringizga birorta shunday satr tushdimi?
6. «Vaqt» she’rini o ‘qishli qilib turgan eng muhim jihatlar nimalarda 
aks etgan, deb o‘ylaysiz? Fikringizni misollar bilan tushuntiring-chi.
7. Xalqimizning uzoq va yaqin o‘tmishidan «tarixiy lahzalar»ga misollar 
toping.
8. Sizningcha, lahza insonni, voqeani abadiyatga daxldor qiladimi yoki 
inson lahzaga shunday qismat bag‘ishlaydimi? Bu savolga javobni 
sinfdoshlaringiz bilan birgalikda topishga harakat qiling.
9. G ‘afur G ‘ulomning «Vaqt» she’rini, albatta, yod oling. Uni keyingi 
hayotingizda ham tez-tez eslab turishga, unda aytilgan haqiqatlarga amal 
qilishga harakat qiling.
SOG‘INISH
Zo‘r karvon yo‘lida yetim bo‘tadek,
Intizor ko'zlarda halqa-halqa yosh.
Eng kichik zarradan Yupitergacha 
О‘zing murabbiysan, xabar ber, quyosh.

---

Uzilgan bir kiprik abad yo'qolmas, 
Shunchalar mustahkam xonai xurshid, 
Bugun sabza bo‘ldi qishdagi nafas,
Hozir qonda kezar ertagi umid.
Xoki anjir tugab, qovun g‘arq pishgan, 
Baxtli tongotar chog‘ uni kuzatdim,
Bir mal’un gulshanga qadam qo‘ymishkan, 
Joni bir jondoshlar qolarmidi jim.
Unda yetuk edi meros mard g‘umr, 
Ostonani o‘pib, qasamyod qildi.
Ukalarin erkalab o'zimday mag‘mr,
Ya’ni obod uyimni u dilshod qildi.
Iblisning g‘arazi bo‘lgan bu urnsh 
Albatta, yetadi o'zin boshiga.
0 ‘g‘lim omon keladi, g'olib, muzaffar, 
Gard ham qo'ndirmasdan qora qoshiga.
Ne qilsa otaman, meros hissiyot...
Jondan sog'inishga uning haqqi bor, 
Kutaman uzoqdan ko‘rinsa bir ot, 
Kelayapti, deyman ko'rinsa g‘ubor.
...Kechqumn osh suzsak, bir nasiba kam, 
Qo‘msayman birovni — allakimimni. 
Doimo umidim bardam bo‘Isa ham,
Ba’zan vasvasalar bosar dilimni.
Balki bir g‘alat o‘q yo xavf-u xatar 
Xazinai umrimdan yo‘qotdi olmos...
Yo‘q, u o'lmas, qadami olam yaratar, 
Hayotiy bu olam siz-u bizga xos.
Tong otar chog'ida juda sog‘inib,
Bedil o'qir edim, chiqdi oftob.
Loyqa xayolotlar chashmaday tindi, 
Pok-pokiza yurak bir qatra simob.
0 ‘rog‘-u gulqaychi, istak ko‘tarib, 
Hovrimni bosishga boqqa jo'nadim. 
Hasharchi qo‘shni qiz — uning sevgani, 
Ma’yus bosar edi orqamdan odim.
...Dur bo‘lib taqilar yoring bo‘yniga, 
Sadafday ko‘zimda behuda bu yosh, 
Ikkoving ikki yosh, labing labiga 
Qo'yar. Vasvasamdan kuladi quyosh.

---

...Sizlarni keldi, deb eshitgan kuni 
0 ‘zing to'qib ketgan katta savatda 
To'latib shaftoli uzib chiqaman,
G ‘alaba kunlari yaqin albatta.
Yayov, ko‘ksim ochiq, boshda shaftoli,
Xuddi mo‘ylovingdek mayin tuki bor.
Har bitta shaftoli misoli kulgu,
Shafaqday nimpushti, sarin, beg‘ubor.
Suyganing labida reza ter kabi,
Unda titrab turar sabuhiy shabnam.
Munchalik mazani topa olmaydi 
Uyquda tamshangan chaqaloqlar ham.
Ye, o'g'lim, jonginang salomat bo‘lsin,
0 ‘z bog‘ing, o‘z mevang danagin saqla.
Shu meros bog'ingni o‘z qo'lingga ol,
Menga topshirilgan merosiy haq-la.
Bog‘da tovus kabi xiromon bo'lib,
Umid danagini birga ekingiz.
G'olib kelajakni sayr qilaylik 
Mushfiq onaginang bilan ikkimiz.
1942
Siz «o‘zbek onasi» degan ibora anglatadigan mazmun-mohiyatni, 
har qalay, yaxshi anglaysiz. Uni eshitganingizda farzandi uchun 
jonini berishga tayyor, butun fikr-zikri bolasining baxt-u iqboliga 
qaratilgan munis ayol qiyofasi ko‘z oldingizda gavdalanadi.
Yaxshi bilasizki, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashab- 
busi bilan poytaxt Toshkentdagi Mustaqillik maydonida Ikkinclii 
jahon urushi qurbonlari xotirasiga so‘lim xiyobon barpo etilgan. 
0 ‘zbekona ayvonlar bilan o‘ralgan Xotira xiyobonining to ‘rida 
urushga ketgan bolasini intizor kutayotgan ona siymosi gavda- 
lantirilgan. « 0 ‘zbek onasi» tushunchasining ko‘z o‘ngimizda aniq 
reallashuvida bu siymo beqiyos rol o‘ynaydi.
Endi shunga yaqin boshqa bir tushuncha to ‘g‘risida o‘ylab 
ko‘raylik. Bu — «o‘zbek otasi» tushunchasidir.
Albatta, bu iborani esliitisliingiz bilan ko‘z oldingizda o‘z padari 
buzrukvoringiz siymosi gavdalanishi bor gap. Otangizning Sizga 
b o ‘lgan e ’tibori, Sizni boqib katta qilish yo‘lida qilayotgan 
m ehnatlari, kun-u tun oila tashvishlari bilan band yurishi... 
bulaming bari mana shu tushunchada jamuljamdir.

---

Biroq «o‘zbek otasi»ning bo‘rtma, umumiy, hamma uchun 
tanish, yaxlit siymosini aynan G ‘afur G ‘ulom hozirgina o‘qiganimiz 
«Sog‘inish» she’rida aks ettirgan desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi.
Bu she’rda otalarimizga xos bo‘lgan jamiki fazilatlar o‘zining 
yorqin ifodasini topgan. Ulaming samimiyligi, jonsarakligi, har 
doim ham oslikor qilinavermaydigan farzandga mehr-u muhabbati, 
kuzatuvchanligi, tantiligi, andishasi... barcha-barchasi shu she’rda 
nam oyonbo‘ladi.
Asar misralari ichra umshga ketgan o‘g‘lidan bir mujda — nedir 
yaxslii xabar kutayotgan Otaning bezovta yuragi gupillab urib turibdi. 
Uning ko‘ngliga goh vahima-vasvasa ko‘lanka soladi. Atrofga har kuni 
yuzlab «qoraxat» qo‘nayotgan tahlikali kunlarda bu bezovtalikka, 
albatta, o‘rin bor — 
«Ne qilsa otaman, meros hissiyot...»
K o‘pchiligingizga sog‘inch hissi hozircha bir qadar uzoqroq 
bo‘lishi tabiiy. Negaki, hozir ota-onangiz, aka-ukalaringiz yonida- 
siz — har kuni ularni ko‘rish, diydoridan bahramand b o ‘lish 
imkoniyatingiz bor. Lekin harbiy xizmatdami, uzoqroq xizmat 
safaridami bo‘lgan otangiz yoki boshqa qarindoslilaringiz suhbatiga 
quloq solsangiz, ular uyni, yaqin qarindoshlami, Vatanni qan- 
chalar qo‘msaganliklarini liikoya qilishadi. Ayniqsa, tunlari oyga 
qarab, «uyimdagi ota-onam ham uni ko‘rishayotgandir, men ham 
qarab turibman, demak, bir-birimizni ko‘rgandek bo‘lyapmiz», — 
degan ilinj mana shu sog‘inch taftini, biroz bo‘lsa-da, bosadi...
«Sog‘inish» she’rining lirik qahramoni — Otaning sog‘inchi 
shunchalar zo‘rki, u har bir narsadan umidlanadi, najot so‘rab 
to quyoshga qadar zorlanadi:
Eng kichik zarradan Yupitergacha 
О‘zing murabbiysan, xabar ber, quyosh.
She’rning:
Tong otar chog‘ida juda sog‘inib,
Bedil o‘qir edim, chiqdi oftob.
Loyqa xayolotlar chashmaday tindi,
Pok-pokiza yurak bir qatra simob, —
degan bandiga e’tibor bering. Nima uchun Ota sog‘inch o‘rtagan 
paytlari aynan Bedilni o‘qiydi? Nega uni o‘qigach, «loyqa xayolotlar 
chashmaday» tinadi?
Gap shundaki, asli nasli turkiylardan bo‘lgan fors shoiri Bedil 
she’riyati o‘zining falsafty chuqurligi, o‘quvchini o‘tkinchi dunyo 
g‘am-tashvishlaridan yuqoriroq turib ftkrlashga undashi bilan ajralib

---

turadi. Bedil mutolaasi Otaga abadiy haqiqatlardan, o‘lmas va yuksak 
tuyg‘ulardan saboq beradi. A bdulqodir Bedil she’riyatida, 
jumladan, shunday misralarni ucliratamiz:
Maqomi zolim oxir bar zaifonast arzoniy,
Agar otash furu aftad baxokistar dehad jaro...
(
Mazmuni
:
Zolimning maqomi — qudrati, zulmi oxir-oqibat zaiflashib, 
kuchdan qoladi. Lovullab yonayotgan olov ham bir kun kelib kulga aylanadi.)
Endi bu fikming G ‘afur G ‘ulom she’ridagi ifodasiga e’tibor 
beraylik:
Iblisning g‘arazi bo‘lgan bu urush 
Albatta, yetadi o'zin boshiga...
Bedilning Otaga — shoirga bergan daldasi, yupanchi, loyqa 
xayolotlarini chashmaday tindirislii shu emasmi?
Aytadilarki, shoirlar yarim avliyodirlar. Bu qaraslining naqadar 
to‘g‘riligini G ‘afur G ‘ulornning «Sog‘inish» she’ri ham to‘la isbotlaydi.
Qarang, bu she’r 1942-yilda yozilyapti. Urushning tugashiga 
hali uch yil bor. 0 ‘zbek otasi esa:
...Sizlarni keldi, deb eshitgan kuni,
0 ‘zing to'qib ketgan katta savatda 
To'latib shaftoli uzib chiqaman,
G'alaba kunlari yaqin albatta, —
deydi. Urush esa 1945-yilning mayida tugagan, unda tirik qolgan 
jangchilar ayni shaftoli pisliig‘ida uylariga qayta boshlaganlar...
Xulosa qilib aytganda, G ‘afur G ‘ulomning «Sog‘inish» she’ri 
nafaqat urush davri va nafaqat o‘zbek she’riyati, balki insoniyat 
badiiy tafakkurining eng yuksak cho‘qqilarida turishga arzigulik, 
o‘zida eng pokiza insoniy liislami badiiy mukammal tarzda mujassam 
etgan noyob badiiy asardir.